Problemi i antimedhhebizmit

Padyshim që arritja më e madhe e Umetit përgjatë mijëvjeçarit të kaluar ka qenë harmonia e brendshme intelektuale. Që nga shekulli V Hixhra e pothuajse gjer në ditët e sotme, pa marrë parasysh dramën e jashtme të përplasjes së dinastive, muslimanët kanë ruajtur një qëndrim të pacënueshëm të respektit fetar dhe vëllazërisë mes tyre. Është domethënës fakti që gati asnjë luftë fetare kryengritje apo persekutim nuk ka shkaktuar përçarje përgjatë kësaj periudhe të zgjatur, një gjë kaq e vështirë për të tjerët.

Historia e lëvizjeve fetare të shtyn të mendosh se ky është një rezultat i pazakontë. Këndvështrimi normal sociologjik, ashtu siç është shtjelluar nga Maks Veber dhe dishepujt e tij, është se fetë kanë një periudhë të parë harmonie dhe më pas degjenerojnë në një fanatizëm të hidhur e gjithnjë e më të theksuar, të udhëhequr nga hierarki rivale. Krishterimi ofron shembullin më të mirëfilltë të kësaj, por mund të shtohen edhe shumë të tjerë, përfshirë dogmat shekullare si Marksizmi. Përballë këtyre, aftësia e islamit për të shmangur këtë përfundim është mahnitëse dhe kërkon një hulumtim të kujdesshëm.

Ekziston, sigurisht, një shpjegim i drejtpërdrejtë fetar. Islami është feja e vërtetë, stacioni i fundit, dhe si e tillë është e mbrojtur hyjnisht nga format më të theksuara të rrënimit. Fetë me të hershme kanë rrëshqitur butë dhe dhimbshëm në përçarje dhe shpërbërje, por devotshmëria islame, paçka se ndërkohë është zbehur në cilësi, ka dhënë mekanizma që e lejojnë atë të ruajë në pjesën më të madhe, ndjesinë e unitetit që spikati në ditët e lavdishme të tij. Kudo që mund të shpien përplasjet dhe konfliktet e princërve dhe politikanëve, vëllazëria e besimtarëve - një realitet në fillimet e hershme të Krishterimit dhe të disa feve të tjera - vazhdon, për mëse 1400 vjet, të jetë një parim rregullues në Islam, për pjesën më të madhe të pjesëtarëve të bashkësisë së fundit. Arsyeja është e thjeshtë dhe e patjetërsueshme: "Zoti na ka dhënë këtë fe si Fjalën e Tij të fundit, dhe rrjedhimisht kjo duhet të zgjatë, me themele të paprekura të Njëshmërisë, adhurimit dhe etikës, deri në Ditën e fundit".

Një shpjegim i tillë, dukshëm që është me vlerë. Por ende ka nevojë që të shpjegohen disa përjashtime të dhimbshme ndaj këtij rregulli në fazën më të hershme të historisë sonë. Vetë profeti a.s. u ka thënë shokëve të tij në një hadith të transmetuar nga Imam Tirmidhiu se "cilido nga ju që do të jetojë më gjatë se unë, do të dëshmojë një përçarje të madhe". Ndarjet e para: "revolta shkatërrimtare kundër Uthmanit, përplasja ndërmjet Aliut dhe Muavisë, shkëputja e Havarixhëve - të gjitha këto e futën thellë thikën e përçarjes në trupin e udhëheqjes muslimane që në fillim". Vetëm kthjelltësia e brendshme dhe dashuria për unitet në mesin e dijetarëve të Umetit - padyshim e frymëzuar nga Zoti - arriti të tejkalojë ngërçet e hershme të përçarjes dhe të krijojë një Sunizëm të fortë e të harmonishëm, që, të paktën në rrafshin e mirëfilltë teologjik, ka bashkuar 90% të Umetit në 90% të historisë së tij.

Do të na ndihmonte shumë që të kuptonim gjendjen tonë të sotme, gjithnjë e më shumë të përçarë, nëse do t'i shihnim më nga afër ato forca që na kanë ndarë në të kaluarën e largët. Ato kanë qenë të shumta, disa prej tyre tepër ekscentrike, por vetëm dy u formësuan si lëvizje gjithpopullore, të udhëhequra nga një ideologji fetare, dhe në një rebelim të ethshëm kundër njohurive dhe besimit të shumicës. Për arsye të qëndrueshme, këto dy lëvizje u emërtuan si Harixhizëm dhe Shi'izëm. Ndryshe nga Sunizmi, nga këto dy lëvizje dolën shumë grupe të vogla dhe nën-lëvizje, por ato vazhduan megjithatë, që të jenë si tradita të shqueshme të kundërshtime më të mëdha nga drejtimi i shumicës mbi çështjen thelbësore të burimit të autoritetit fetar në Islam.

Të ballafaquar me atë që ata e shihnin si një shkarje morale të kalifëve të parë, përkrahësit e Aliut r.a., përpunuan një teori mbi autoritetin fetar që largohej nga hamendjet e vjetra barazuese (egalitariane) duke e veshur atë me vijimësinë karizmatike të Imamëve. Ajo që duhet të vlerësohet është se Shiizmi, në format e tij të pafundme, lindi dhe u zhvillua si një reagim ndaj një mangësie të ndjerë ngado lidhur me autoritetin fetar në shoqërinë e hershme islame. Meqë periudhës së Kalifëve të Drejtë po i afronte fundi, dhe sunduesit emevi largoheshin gjithnjë e më dukshëm nga mënyra e jetesës që pritej prej tyre si "Prijës të besimtarëve" që duhej të ishin, shkollat e fikhut, ende në hapat e para, u duk se nuk ishin burime të përshtatshme të një autoriteti të fortë e të qartë lidhur me çështjet fetare: "sëkëndejmi, edhe shpeshtia e tundimit të fortë për idenë e një imami të pagabueshëm".

Ky interpretim i lindjes së imamizmit ndihmon gjithashtu edhe për të shpjeguar fazën e dytë në zgjerimin shiit. Pas suksesit të ringjalljes sunite të shek. V, kur sunizmi dukej, të paktën, se ishte bërë një sistem plotësisht i qëndrueshëm, Shiizmi binte në një eklips të ngadaltë. Krahu i tij ekstrem, siç paraqitej në Ismailizëm, mori një goditje të fortë nga imam Gazaliu, libri i të cilit "Skandalet e Batinive" shpjegonte dhe hidhte poshtë doktrinat e tyre sekrete me një forcë shkatërruese. Kjo zbehje e ogurit të mirë të shiitëve u ndal vetëm në shek. VII, kur hordhitë mongole, të prira nga Xhenxhis Khani sulmuan dhe plaçkitën trojet qendrore të Islamit. Krimet ishin të paimagjinueshme, për shembull: "thuhet se nga 100 mijë banorët e qytetit të Heratit, vetëm 40 të mbijetuar u zvarritën jashtë rrënojave për të dëshmuar shkatërrimin". Në rrjedhën e kësaj vale shkatërrimtare, u shfaqën edhe nomadët turkomanë që kishin ndërruar fenë (ishin kthyer në muslimanë) dhe me dijetarët sunitë vrarë nëpër qytete dhe në një atmosferë të përgjithshme frike, pështjellimi dhe pritshmërie mesianike, ata përqafuan sakaq forma ekstreme të Shiizmit. Triumfi i Shiizmit në Iran, një vend dikur pasues i Sunizmit, daton në atë periudhë të dhimbshme. Lëvizja tjetër ndarëse në Islamin e hershëm ishte ajo e Havarixhëve, "të shkëputurit", quajtur kështu sepse rebeluan dhe u shkëputën nga ushtria e kalifit Ali r.a., kur ai vendosi që të zgjidhte mosmarrveshjet e tij me Muavijen jo me luftë, por përmes një gjykimi arbitrar. Duke thirrur parrullën kuranore "Gjykimi i përket vetëm Allahut", ata u lëshuan të luftonin idhshëm ndaj Aliut r.a. dhe ushtrisë së tij në të cilën gjendeshin shumë prej sahabeve më të njohur, derisa Aliu i mundi në betejën e Nahravanit, ku humbën jetën rreth 10 mijë syresh prej tyre.

Edhe pse Havarixhët e parë u shkatërruan, vetë Harixhizmi mbijetoi, dhe duke u riformuluar, u kthye në të kundërtën e përpiktë të Shiizmit, duke mohuar çdo nocion të udhëheqjes së trashëguar apo karizmatike dhe duke theksuar se udhëheqja e bashkësisë së besimtarëve duhet të vendoset vetëm nga devotshmëria. Kjo gjykohej nga kritere mjaft të papërpunuara: "havarixhët e hershëm njiheshin për një zell të spikatur në përkushtimin e tyre, dhe për ashpërsinë e doktrinës që cilido musliman që kryen një nga gjynahet e mëdha kthehet në jobesimtar". Ky nocion i Tekfirit (deklarimi që një musliman ka dalë jashtë fesë), u lejoi grupeve harixhite, të vendosura në rajonet e largëta të Khuzestanit, të plaçkitnin vendbanimet muslimane që kishin pranuar autoritetin e sundimit emevit. Ata që nuk ishin harixhitë vazhdimisht mbeteshin të vrarë gjatë këtyre sulmeve që tërhoqën mbi vete ekspedita ndërshkimore të pamëshirshme nga gjeneralë të ashpër emevitë si Haxhaxh ibn Jusuf. Por, pa marrë parasysh mungesën e shpresës për çështjen e tyre, sulmet e havarixhëve vazhdonin. Kalifi Ali r.a. u vra nga Ibn Mulxhem, një i mbijetuar i Nahravanit, nërkohë që edhe dijetari i hadithit, imam Nesaiu, autor i një prej përmbledhjeve më të respektuara të haditheve, po ashtu u vra nga fanatikët havarixhë në Damask në vitin 303 Hixhra. Ashtu si Shiizmi, edhe harixhizmi ishte shkaktar i një jostabiliteti të theksuar në Irak dhe në Azinë qendrore, dhe herë pas here në ndonjë vend tjetër, deri në shekujt IV dhe V të Islamit. Në ato kohëra, ndodhi diçka që mund të konsiderohet si një kthesë historike: "Sunizmi ia arriti të bashkonte vetveten në një sistem të detajuar që tashmë ishte i ujdisur kaq mirë dhe që dukej kaq qartë se ishte rruga e pjesës më të madhe të dijetarëve, saqë tërheqja ndaj lëvizjeve kundërshtare u zbeh ndjeshëm".

Ja se çfarë kishte ndodhur. Islami sunit, duke zënë vendin e ndërmjetëm midis dy ekstremeve të harixhizmit egalitarian dhe shiizmit hierarkik, kishte kohë që shqetësohej për polemikat mbi konceptin e tij të autoritetit. Për sunitë, autoriteti, me përkufizim, buronte nga Kurani dhe Suneti. Por të ballafaquar me një numër të jashtëzakonshëm hadithesh që ishin përhapur në forma dhe transmetime të ndryshme në mbarë botën islame duke ndjekur vijën e përhapjes së sahabëve dhe bashkëkohësve të tyre, Suneti herë pas here, ishte i vështirë për t'u interpretuar. Madje edhe kur hadithe të vërteta ishin filtruar nga ky material i stërmadh që përfshinte disa qindra mijra transmetime hadithesh, kishte të tillë që në dukje dilnin në kundërshtim me njëri-tjetrin, madje edhe me vargjet e Kuranit. Ishte e qartë që qasje të tejthjeshtëzuara si ato të havarixhëve, d.m.th., grupimi i një tufe të vogël hadithesh dhe përftimi i doktrinave dhe ligjeve drejtpërsëdrejti vetëm nga ajo tufë hadithesh nuk do të funksiononte siç duhej. Kundërshtitë e brendshme ishin të shumta dhe interpretimet e tyre tepër të koklavitura për gjykatësit që të mund të përfitonin gjykime thjesht duke hapur Kuranin dhe përmbledhjet e haditheve në një faqe të caktuar.

Arsyet në themel të rasteve konfliktuale ndërmjet teksteve të ndryshme shqyrtohehsin imtësisht nga dijetarët e hershëm, shpesh ndërmjet diskutimeve mes mendjeve më gjeniale, të armatosura me kujtesën më të përsosur. Pjesa më e madhe e shkencës së jurisprudencës islame (usul al fikh) u zhvillua me qëllim që të siguronte mekanizma të qëndrueshëm për zgjidhjen e konflikteve të tilla në një mënyrë që të garantonte besnikërinë ndaj frymës islame. Termi ta'arud al edil'la (kundërshtim reciprok i teksteve provë) është i njohur për të gjithë studentët e jurisprudencës islame si një nga konceptet më delikate dhe më të koklavitura. Dijetarët e hershëm si Ibn Kutejba e ndjenë për detyrë që t'i kushtonin volume të tëra të kësaj çështjeje. Dijetarët e usul'it e pranuan si hamendjen e tyre të parë që kundërthëniet ndërmjet teksteve të shpallura nuk ishin tjetër veçse kundërshti në interpretim dhe asnjëherë nuk mund të reflektonin paqëndrueshmëri në mesazhin që iu shpall profetit a.s. nga Ligjvënësi. Mesazhi i Islamit ishte transmetuar përsosmërisht përpara largimit të tij nga kjo botë, dhe detyra e dijetarëve që e pasuan ishte ekskluzivisht një çështje interpretimi, jo përmirësimi.

Të armatosur me këtë vetëdijshmëri, dijetarët muslimanë, gjatë shqyrtimit të teksteve problematike, fillojnë të ushtrojnë një sërë testesh akademike paraprake dhe medota zgjidhjeje. Sistemi i zhvilluar nga dijetarët e parë ishte që nëse dy tekste kuranore apo të hadithit, dukej se kundërshtonin njëra-tjetrën, atëherë dijetari, së pari duhet të analizojë tekstet nga ana gjuhësore, në mënyrë që të shohë nëse kundërshtia nga lindur nga një gabim në intepretimin e gjuhës arabe. Nëse kundërshtia nuk zgjidhet pas kësaj analize, atëherë dijetari duhet të përpiqet të përcaktojë, mbi bazën e një sërë teknikash tekstuale, ligjore dhe historiografike, që nëse një prej këtyre tekstevebie në kategorinë e çështjeve takhsis, d.m.th. që ka të bëjë me rrethana të posaçme, dhe rrjedhimisht përbën një përjashtim të veçantë ndaj parimit më të përgjithshëm të shpallur në tekstin tjetër. Juristi gjithashtu duhet të vlerësoje gjendjen tekstuale të transmetimit, duke kujtuar parimin se një varg kuranor, ashtu si edhe një hadith i përcjellë nga disa zinxhire transmetimi (isnad mutauatir ose mashhur), do të shfuqizojë një hadith të transmetuar vetëm nga një isnad (lloji i hadithit i njohur si ehad). Nëse edhe pas aplikimit të gjithë këtyre mekanizmave, juristi gjykon se konflikti nuk është zgjidhur ende, atëherë ai duhet të hulumtojë mundësinë që një prej teksteve i është nënshtruar shfuqizimit (naskh) nga teksti tjetër.

Ky parim i naskh është një ilustrim se si e bazonin dijetarët sunitë qasjen e tyre mbi politikat tesktuale që ishin pranuar më parë gjatë periudhës kur profeti a.s. ishte gjallë, kur përballeshin me çështjen delikate të ta'arud al adil'la. Sahabet e dinin të gjithë që, gjatë viteve të udhëheqjes së profetit a.s., ashtu siç i mësoi dhe udhëzoi ai, duke i sjellë nga egërsia e paganizmit drejt kthjelltësisë së monoteizmit, mësimet e tij ishin formësuar hyjnisht për t'iu përshtatur zhvillimit të tyre. Shembulli më i mirënjohur i kësaj është ndalimi gradual i pijeve alkolike, konsumi i të cilave ishte kritikuar në një varg kuranor, më pas i akuzuar dhe më në fund i ndaluar. Një tjetër shembull, që prek një parim edhe më thelbësor ishte falja, të cilën muslimanët e hershëm ishin të obliguar ta falnin dy herë në ditë, por që pas Miraxhit, u shtua në pesë herë në ditë. Shembuj të tjerë të këtij lloji janë të shumtë, pjesa më e madhe e tyre datojnë në vitet që erdhën menjëherë pas Shpërnguljes, kur rrethanat e Umetit të ri ndryshuan rrënjësisht.

Ky artikulim i hollë dhe i kujdesshëm i mënyrave për zgjidhjen e problemeve mes burimeve tekstuale kundërshtuese të njëra-tjetrës, kaq i rëndësishëm për përftimin e saktë të Sheriatit nga burimet e shpallura, kryesisht ishte punimi i imam Shafiut. I ballafaquar me pështjellimin dhe mospajtimet mes juristëve të kohës së tij dhe i vendosur për të hedhur themelet e një metodologjie të qëndrueshme që do të mundësonte themelimin e një fikhu në të cilin mundësia për të gabuar të përjashtohej aq sa e lejonte natyra njerëzore, imam Shafiu shkroi kryeveprën e tij të shkëlqyer Risale "Trajtesë mbi jurisprudencën islame". Idetë e tij u përvetësuan brenda një kohe të shkurtër, në mënyrë të ndryshme, nga juristë të shkollave të ndryshme të jurisprudencës, dhe sot ato janë të domosdoshme për aplikimin e Sheriatit.

Sistemi i imam Shafiut për minimizimin e gabimeve në përftimin e vendimeve islame nga sasia e madhe e të dhënave u njoh me Usul al fikh (bazat e fikhut). Ashtu si edhe disiplinat e tjera akademike të Islamit, kjo nuk ishte një risi në kuptimin negativ, por një shtjellim i parimeve që mund të dalloheshin qartë edhe më herët në kohën e muslimanëve të hershëm. Me kalimin e kohës, secila prej traditave interpretative kryesore të Islamit sunit kodifikoi ndryshimet e saj të posaçme në lidhje me këto "baza", duke lënë vend kështu, në disa raste, për "degë" që hapeshin (d.m.th. vendime të veçanta në praktikë). Edhe pse polemikat e gjeneruara nga këto divergjenca ndonjëherë mund të kenë qenë mjaft të zellshme, ato sidoqoftë, ishin të papërfillshme nëse do të krahasoheshin me mospajtimet e mëdha ligjore që kishin lindur gajtë dy shekujve të parë të Islamit përpara se shkenca e Usul al Fikhut të ndalte këto kundërshti kaq ngatërrestare.

Nuk është e nevojshme të përmendet që edhe pse katër imamët, Ebu Hanife, Malik ibn Enes, al Shafi dhe ibn Hanbel konsiderohen si themeluesit e këtyre katër traditave, të cilat, nëse do të na kërkohej t'i përkufizonim, do t'i përmblidhnim me pak fjalë si "teknika të stërholluara për shmangien e risisë", traditat e tyre u sistemuan plotësisht vetëm nga brezat e mëvonshëm të dijetarëve. Dijetarët sunitë menjëherë e pranuan gjenialitetin e katër imamëve dhe pas fundit të shek. III të Islamit, shohim se ishte e rrallë që ndonjë dijetar të pasonte ndonjë shkollë tjetër. Njohësit e mëdhenj të hadithit, përfshirë Buhariun dhe Muslimin, të gjithë ishin pasues besnikë të njërit apo tjetrit medhheb, veçanërisht të imam Shafiut. Por brenda secilit medhheb, dijetarë pararojë vazhduan të përmirësonin dhe stërhollonin "bazat" dhe "degët" e shkollës së tyre. Zhvillimi i këtyre katër shkollave nuk i morri frymën, siç kanë sugjeruar orientalistët, aftësisë së përpunimit dhe zgjerimit të ligjeve pozitive. Përkundrazi, në pah dolën mekanizma të stërholluar që jo vetëm se u lejuan individëve të kualifikuar që të përftonin Sheriatin nga Kurani dhe Suneti në autoritetin e vetë atyre, por aktualisht i obliguan ata për ta bërë këtë. Sipas pjesës më të madhe të dijetarëve, një njohës i mirë që i ka zotëruar plotësisht burimet dhe që plotëson një sërë kushtesh të domosdoshme nuk lejohet që të pasojë rregullimet mbizoëruese të shkollës, por duhet t'i shtjellojë vetë rregullimet nga burimet e shpallura. Një individ i tillë njihet si muxhtehid, term që rrjedh nga hadithi i mirënjohur i transmetuar nga Muadh ibn Xhebel.

Të paktë janë ata që do ta refuzonin seriozisht faktin se për një musliman që të guxojë të dalë përtej opinionit të mbarëpranuar të dijetarëve dhe t'i drejtohet vetë, drejtpërsëdrejti Kuranit dhe Sunetit, atij do t'i duhet të jetë një dijetar me një përgatitje të admirueshme. Rreziku që njerëzit të keqkuptojnë burimet dhe sëkëndejmi të dëmtojmë sheriatin është një rrezik i mirëfilltë, ashtu siç u vërtetua nga mosmarrëveshjet dhe përplasja që shpërtheu mes disa muslimanëve të hershëm në periudhën që i parapriu themelimit të shkollave tradicionale. Përpara Islamit, fe të tjera ishin rrënuar si pasojë e mosnjohjes së teksteve, ishte më rëndësi jetike që Islami të ishte i sigurtë nga një fat i ngjashëm. Por është njësoj e qartë se jo çdo musliman mund të jetë një dijetar. Kjo kërkon shumë kohë dhe që Umeti të funksionojë siç duhet, pjesa më e madhe e njerëzve duhet të kenë profesione të tjera si llogaritarë, ushtarë, kasapë, e kështu me rradhë. Si të tillë, ata, llogjikisht, nuk mund të bëhen krahas këtyre zanateve, edhe dijetarë të shquar, edhe nëse e marrim si të mirëqenë se të gjitha ata e kanë nivelin e kërkuar të inteligjencës. Vetë Kurani i shenjtë thekson se besimtarët më pak të informuar duhet t'u drejtohen njohësve të kualifikuar.

"E Ne nuk dërguam para teje vetëm se njerëz të cilëve iu dhamë shpallje, pra pyesni njerëzit e përmendjes nëse nuk dini.", 16-43, (sipas njohësve të tefsirit, "njerëzit e përmendjes" janë dijetarët).

Dhe në një varg tjetër, muslimanët urdhërohen që të themelojnë dhe mbajnë një grup specialistësh të cilët sigurojnë një udhëheqje autoritative për masat e paditura.

"Nuk është e nevojshme që të gjithë besimtarët të dalin në luftë. Një pjesë nga çdo grup duhet të qëndrojë pranë Profetit për t'u aftësuar në dituritë fetare që të mësojnë njerëzit e tyre kur të kthehen në mënyrë që ata të ruhen.", 9-122.

Duke pasur parasysh thellësinë e njohurive të nevojshme për të kuptuar saktësisht tekstet e shpallura, dhe paralajmërimet kërcënuese që janë bërë kundrejt deformimit të Shpalljes, është e qartë që muslimanët e zakonshëm janë të detyruar të pasojnë opinionin e njohësve, dhe të mos mbështeten në arsyetimin vetjak dhe diturinë e tyre të mangët. Kjo detyrë e qartë ishte e mirënjohur nga muslimanët e parë: kalifi Umer r.a. pasoi disa rregullime të caktuara të Ebu Bekrit r.a., duke thënë, "Do të më vinte turp nga Zoti që të ndryshoja nga qëndrimi i Ebu Bekrit". Dhe ibn Mesudi r.a., pa marrë parasysh faktin se ishte një muxhtehid në kuptimin e plotë të fjalës, në çështje të caktuara ka pasuar Umerin r.a. sipas al Sha'biut: "Gjashtë nga sahabet e profetit u jepnin fetva njerëzve: ibn Mesudi, Umer ibn Hatabi, Aliu, Zejd bin Thabit, Ubej bin Kab dhe Ebu Musa, dhe nga këta të gjashtë, tre prej tyre do t'i braktisnin gjykimet e tyre në favor të gjykimeve të të tre të tjerëve: Ibn Mesudi do ta braktiste gjykimin e tij për të ndjekur atë të Umerit, Ebu Musa do ta braktiste gjykimin e tij në favor të gjykimit të Aliut dhe Zejdi do ta braktiste gjykimin e tij për të ndjekur gjykimin e Ubej bin Kabit".

Për shkak të frikës tradicionale ndaj deformimit të Ligjit të Islamit, shumica mbizotëruese e dijetarëve të shquar të së kaluarës, - shumicë që e kalon 99% të tyre - kanë pasuar besnikërisht një medhheb. Është e vërtetë që gjatë trazirave të shek. VII, janë shfaqur një grup refuzuesish të kësaj, si Ibn Tejmija dhe Ibn Kajim, por këta asnjëherë nuk kanë rekomanduar që muslimanët gjysëm të përgatitur fetarisht duhet të përpiqen me ixhtihad pa ndonjë ndihmë të kualifikuar.

Megjithatë, trazirat shoqërore në shekullin e kaluar kanë nxjerrë në pah një numër autorësh që kanë propaganduar braktisjen e njohurive autoritative. Figurat më prominente në këtë fushatë ishin Muhamed Abduhu dhe nxënësi i tij Muhamed Rreshid Rida të cilët i nxitën muslimanët që të flaknin tej prangat e "Taklidit" (ndjekjes së opinionit të kualifikuar të dijetarëve).

Sot, në disa kryeqytete arabe, veçanërisht atje ku tradita vendase e njohurive tradicionale është dobësuar, është normale të shohësh të rinj që mbushin shtëpitë e tyre me çdo përmbledhje hadithesh që mund të shtien në dorë, duke shpresuar se me leximin e tyre do të jenë më pak të prirur për të keqinterpretuar këtë trupë kaq të madhe e të ndërlikuar literarure sesa imam Shafiu, imam Ahmedi dhe imamët e tjerë të mëdhenj. Kjo qasje e papërgjegjshme, edhe pse ende nuk është përhapur në mënyrë të spikatur, mund të parashikohet se është duke i hapur dyert opinioneve të theksuara divergjente që kanë dëmtuar unitetin, besueshmërinë dhe efektivitetin e lëvizjes islame dhe kanë provokuar polemika të ashpra mbi çështje të zgjidhura nga imamët e mëdhenj përpara më se 1000 vjetësh. Sot është normale të shohësh aktivistë të rinj që dynden xhamive, kritikojnë besimtarët e tjerë për ato që ata i konsiderojnë si mangësi në adhurim, madje edhe kur "viktimat" e tyre kanë ndjekur vendimet e disa prej imamëve të shquar të Islamit. Atmosfera e pakëndshme e gjeneruar nga kjo veprimtari ndikon në dekurajimin e shumë muslimanëve që janë më pak të angazhuar me adhurimin në xhami. Askush sot nuk sjell ndërmend qëndrimin e dijetarëve të hershëm që ishte se muslimanët duhet të tolerojnë interpretime të ndryshme të Sunetit për sa kohë këto interpretime janë përkrahur nga dijetarë të dëgjuar. Siç e ka thënë edhe Sufjan el Theuri: "Nëse shihni dikë që është duke vepruar diçka rreth së cilës ka polemikë mes dijetarëve dhe ju vetë e konsideroni të ndaluar, ju nuk keni të drejtë ta ndaloni atë njeri nga kryerja e asaj vepre". E kundërta e kësaj mënyre të sjelluri, sigurisht që është përçarje dhe përçmim që do të helmojë bashkësinë muslimane nga brenda.

Në një kulturë globale të ndikuar nga Perëndimi në të cilën njerëzit nxiten që nga fëmijëria e hershme "të mendojnë për vetveten" dhe të sfidojnë autoritetin e endosur, ndonjëherë mund të jetë e vështirë që të zotërohet përunjësia e mjaftueshme për të pranuar mangësitë vetjake. Të gjithë ne ngjajmë pak me faraonin: "egoja jonë, për nga natyra, është kokëfortë ndaj idesë se kushdo tjetër mund të jetë më i mençur apo më i përgatitur se vetë ne". Për të rinjtë, krenarë për gjykimet e tyre dhe të panjohur me kompleksitetin e burimeve dhe përpunimin e njohurive tradicionale, ky mund të jetë një kurth i mirëfilltë që përfundon me devijimin e tyre nga drejtimi tradicional i Islamit në një plan-program të paqëllimshëm të provokimit të ndasive të thella ndërmjet muslimanëve. Fakti që të gjithë dijetarët e shquar të fesë, përfshirë edhe njohësit e hadithit, pasonin një medhheb të caktuar, duket se është harruar. Vetëvlerësimi duket se ka korrur një fitore të madhe kundrejt frymës së përgjithshme dhe përgjegjësisë islame.

Kurani i shenjtë i urdhëron muslimanët që të shfrytëzojnë mendjen dhe dhuntitë e tyre arsyetuese, dhe çështja e pasimit të njohurive të kualifikuara është një rrafsh në të cilën këto dhunti duhet të përdoren me mjaft kujdes. Duhet të vlerësohet parimi bazë se nuk ekziston asnjë ndryshim kategorik mes usul al fikh dhe të cilësdo shkence tjetër të profilizuar që kërkon një pregatitje të mundishme. Shejh Seid Ramadan el Buti, i cili ka artikuluar reagimin tradicionalist ndaj rrymës anti-medhheb në librin e tij: "Anti-medhhebizmi: Risia më e madhe që kërcënon sheriatin islam", i pëlqen të krahasojë shkencën e përftimit të rregullimeve fetare me atë të mjekësisë. Nëse fëmija i dikujt është i sëmurë rëndë, pyet ai, a kontrollon vetë prindi në tekstet mjekësore për diagnozën e saktë dhe kurimin apo duhet të shkojë tek një mjek i përgatitur? Është e qartë që kthjelltësia mendore dikton alternativën e dytë. E njëjta gjë ndodh edhe me çështjet e fesë, që në të vërtetë, janë edhe më të rëndësishmet dhe ka gjasë edhe më të dëmshmet: "do të ishim të lajthitur e të papërgjegjshëm nëse do të përpiqeshim të hulumtonim vetë burimet dhe të bëheshim muftinj të vetvetes". Përkundrazi, duhet ta pranojmë se ata që kanë kaluar të gjithë jetën e tyre në studimin e sunetit dhe të parimeve ligjore, tek ata, gjasat që mund të kenë gabuar janë shumë herë më të pakta sesa tek ne.

Kësaj mund t'i shtojmë edhe një tjetër metaforë, këtë herë e marrë nga astronomia. Vargjet kuranore dhe hadithet mund t'i krahasojmë me yjet. Thjesht me sy, nuk mund t'i shohim shumë prej tyre qartësisht, kemi nevojë për një teleskop. Nëse jemi të shastisur apo kryeneçë, do të përpiqemi të ndërtojmë vetë një të tillë. Sidoqoftë, nëse jemi të kthjellët mendërisht dhe modestë, do të ishim të lumtur të përdornim një të tillë të ndërtuar për ne nga imam Shafiu apo Ibn Hanbeli, e që janë përmirësuar, përpunuar dhe përsosur nga breza të tërë astronomësh të tjerë të mëdhenj. Në fund të fundit, një medhheb nuk është asgjë më tepër sesa një pajisje preçizioni që na mundëson ta shohim Islamin me maksimumin e mundshëm të qartësisë. Nëse përdorim pajisjet tona, përpjekjet tona dështake pashmangshmërisht do ta shpërfytyrojnë pamjen tonë.

Mund të paraqesim edhe një tabllo të tretë. Një ndërtesë e lashtë, për shembull Xhamia Blu në Stamboll, do të dukej jo e përsosur për ndokë që falet aty. Entuziastë të rinj, të djegur nga dëshira për ta bërë atë ndërtesë edhe më të përsosur (dhe padyshim, në përputhje me shijet e tyre të kufizuara në kohë), mund të kërkojnë të ndryshojnë themelet dhe dhomat e nëndheshme që gjenden nën këtë strukturë, dhe, duke u bazuar mbi kuptimin sipas kokës së tyre lidhur me parimet e arkitekturës, të përpiqen t'i "ndreqin" themelet dhe kollonat që mbajnë ndërtesën e madhe sipër tyre. Sigurisht që ata nuk do të bezdisen të pyesin arkitektë të përgatitur, me përjashtim ndoshta, të një apo dy të tillëve, retorika e të cilëve iu pëlqen - dhe as do të udhëhiqen nga tekstet dhe kujtimet e atyre që janë kujdesur për këtë strukturë përgjatë shekujve. Zelli dhe kryeneçësia e tyre nuk i lë kohë për të tilla gjëra. Gërmojnë ndër themele, nxjerrim kazmat dhe takëmet dhe fillojnë punën me një entuziazëm të verbër.

Ekziston një rrezik real që Islami sunit të trajtohet në të njëjtën mënyrë. Ndërtesa ka qëndruar për shekuj, e papërkulur përballë goditjeve më të ashpra të armiqve të saj. Ajo mund të rrënohet vetëm nga brenda. Pa dyshim, edhe Islami ka armiqtë e tij të djallëzuar ndërmjet të cilëve ky fakt është i mirënjohur. Shkëndijat e përçarjes dhe trazirave që i përçanë muslimanët e hershëm, pa marrë parasysh përkushtimin e tyre të spikatur, qëndrueshmërinë dhe harmoninë brenda sunizmit pas kodifikimit përfundimtar të sheriatit në katër shkollat e imamëve të mëdhenj, mund të kenë mbjellë ide në shumë mendje djallëzore. Kjo në asnjë mënyrë nuk është për të sugjeruar se ata që sulmojnë medhhebet e mëdha janë veglat e vetëdijshme të armiqve të Islamit. Por mund të kërkojë njëfarë kohe që të shpjegohet pse do të vazhdojnë të reklamohen dhe sponsorizohen, ndërkohë që alternativa tradicionale është e mangët nga burimet. Me çdo musliman, tashmë një muxhtehid i vetëbindur dhe me taklidin e përçmuar si mëkat dhe jo si një virtyt i përunjur dhe i domosdoshëm, qëndrimet divergjente që kanë shkaktuar kaq dhimbje në historinë tonë të hershme sigurisht që do të dalin përsëri në sipërfaqe. Në vend të katër medhhebeve në harmoni, do të kemi një miliard medhhebe kyçur në një konflikt të hidhur e të verbër. Skemë më e përsosur se kjo nuk mund të skicohet për shkatërrimin e Islamit.

Autor: Abdel Hakim Murad