Muslimanët boshnjakë - kërcënim apo jo?

Me kulturën evropiane dhe fenë e tyre islame, muslimanët boshnjakë kërkojnë të jenë urë mes Lindjes dhe Perëndimit ndërkohë që ndihen të refuzuar. Ka disa herë kur Aida Begiqi hipën në avion dhe vështrimet që merr nga pasagjerët e tjerë i kujtojnë frikat e popullit të saj dhe keqkuptimet lidhur me Islamin.

Regjisore e njohur filmi boshnjake, ajo fluturon drejt festivaleve të filmit gjithandej botës e veshur me shije, por dukshëm sipas mënyrës islame - shami koke dhe fustan që ia mbulon nyjet e këmbëve e kyçet e duarve. "Nëse vesh shami koke, njerëzit menjëherë paramendojnë që duhet të jesh e paarsimuar dhe primitive", thotë 33-vjeçarja, filmi i parë artistik i së cilës, Bora, u shfaq së pari në Kanë më 2008.

Frika botërore e fluturimit bashkarisht me muslimanët është bërë pjesë e jetës së përditshme të Begiqit. Me gjithë këtë, ajo thotë se nuk ka ndonjë mospërputhje mes besimit të saj dhe vlerësimit që ka për kulturën perëndimore. "Jam rritur me letërsinë, artet dhe muzikën evropiane, Bahu është pjesë e identitetit tim po aq sa (mistiku dhe poeti musliman Xhalaludin Rumi)", flet ajo.

Në të vërtetë, disa ekspertë besojnë se bashkësitë muslimane në Ballkan, besimi i të cilave u zhvillua në një kontekst evropian, mund të shërbejë si urë mes Lindjes islame dhe Perëndimit të krishterë. Por besnikëria e muslimanëve të Bosnjës ndaj këtyre dy botëve është vënë në dyshim në mënyrë të dhimbshme kohëve të fundit. Ata mendojnë se Evropa i tradhëtoi gjatë luftës së Bosnjës më 1992-1995 dhe i ka përjashtuar qysh atëherë.

Nga ana tjetër, ofertat nga disa bashkëbesimtarë muslimanë për mbështetje gjatë luftës nuk ishin krejt falas.


Një Islam shumë evropian

Islami arriti në Bosnjë gjatë pushtimit osman më 1463 dhe u përhap me anë të kthimit të popullsisë sllave vendore. Gjithsesi, me gjithë më se 400 vjet sundim osman, Islami s'e ka zotëruar kurrë jetën fetare të Bosnjës, ku vendi është ndarë me të krishterët ortodoksë e katolikë si dhe me një bashkësi të vogël hebreje. "Në Bosnjë janë ushtruar të paktën katër besime të ndryshme për shekuj me radhë", shpjegon Jusuf Ziga, profesor i shkencave politike në Universitetin e Sarajevës. "Ushtritë ndryshuan, regjimet ndryshuan, por kjo mbeti".

Kur Austro-Hungaria i dëboi osmanët nga Bosnja e Hercegovina në shekullin XIX, vendi iu nënshtrua monarkisë së Danubit. Të shkëputur nga bota islamike, muslimanët boshnjakë filluan kërkimin e një identiteti të ri brenda një konteksti mbizotërues të krishterë dhe evropian.

Ky kërkim mori hov në fund të shekullit XX, pas shndërrimeve dramatike në mjedisin politik dhe ideologjik. Debati mbi rolin e fesë, që pak a shumë u shua gjatë viteve të komunizmit, u rindez me fuqi. Mustafa Xhekoja, 72 vjeç, mban mend se si i trazonte besimi i tij kolegët e vet gjatë epokës së komunizmit. Atëbotë, shumë muslimanë e braktisën ushtrimin fetar dhe e gjykuan të qenit musliman një identitet etnik dhe jo fetar.

Disa të tjerë kultivuan një ndjesi solidariteti me fqinjët e besimeve të tjera të cilët gjithashtu luftonin për mbajtjen e identiteteve fetare përballë shtypjes ideologjike. "Nuk linda në familje patriarkale muslimane, por i ndjeri im atë më detyronte të ngrihesha në këmbë kur binin këmbanat e kishës në shenjë respekti", mban mend Xhekoja.


Besimi kthehet

Besimi u rikthye triumfalisht në arenën publike në vitet 1990, pas shembjes së komunizmit. Drejtuesit e rinj nacionalistë i mëshuan ndjenjave të shtypura fetare dhe kombëtare të njerëzve, duke nxitur frikën që grupet e tjera etnike mund të fitonin pushtet. "Kur vendi tek i cili besonin njerëzit pushoi së qeni, ai duhej zëvendësuar me diçka tjetër, dhe Zoti u desh të rikthehej përsëri", thotë Aida Qoroviq, sociologe nga qyteti me shumicë muslimane i Novi Pazarit në rajonin serb të Sanxhakut.

Në Bosnjë, bashkësitë fetare e përqafuan me gëzim rastin për ta parë veten edhe një herë si forcë në shoqëri pas dekadash heshtjeje.

Brenda natës, prania në kishë apo në xhami u bë veprim oportunizmi politik po aq sa edhe dëshmi e besimit fetar. "Ishte e zakonshme që njerëzit ta ndiqnin faljen në xhaminë (kryesore të Sarajevës) Bej me shpresën e përfitimit të favoreve, si për shembull hapja e ndonjë dyqani", kujton profesor Adnan Silajxhiq i Fakultetit të Shkencave Islamike të Sarajevës.

Zgjimi i nacionalizmit etnik shtroi rrugën e luftrave që shkatërruan Jugosllavinë në vitet 1990. Konflikti u përhap nga Kroacia në Bosnjë më 1992 mbasi kjo e fundit shpalli pavarësinë me gjithë kundërshtimin nga serbët etnikë, të cilët përbënin rreth një të tretën e popullsisë së Republikës së Bosnjës.

Dëshmitë në rritje që Serbia dhe Kroacia po komplotonin ta ndanin Bosnjën i shtynë muslimanët të theksonin mëtimet e veta për vendin si shtetin e tyre kombëtar. Më 1993, drejtuesit politikë muslimanë zgjodhën një emër të ri etnik për bashkësinë e tyre - boshnjakë - dhe filluan ta identifikonin këtë grup të ri-emërtuar kombëtar me Islamin.

Kjo shkaktoi një përplasje që ende vazhdon brenda bashkësisë muslimane të Bosnjës mes Islamit shpirtëror dhe atij politik. Të kurthuar në mes janë shumë boshnjakë të cilët e festojnë trashëgiminë e tyre kulturore, por prapseprap refuzojnë si besimin ashtu edhe politikat nacionaliste.

Si shumë boshnjakë ateistë, politikisht liberalë, Jasmila Zbaniqi, një regjisore tjetër e njohur ndërkombëtarisht, i akuzon drejtuesit nacionalistë boshnjakë se e përdorin fenë për të shkaktuar ndarje dhe për të mbetur në pushtet. "Ata punojnë shumë për të ndërtuar një identitet ,'viktimë', për boshnjakët dhe për ta identifikuar të qenit boshnjak me fetarizmin sepse ata s'mund ta ofrojnë opsionin e një shoqërie pluraliste", thotë ajo. "Të paktën 80 përqind e njerëzve ,'fetarë', që njoh as që e kanë lexuar me kujdes Kur'anin ... (por) atyre u duhet ngushëllimi i fesë dhe ideja e saj që vuajtja është disi e mirë sepse është pjesë e një plani hyjnor".

Boshnjakët ishin viktimat më të shumta në konflikt sa i përket shifrave. Rreth 80 përqind e pothuajse 100.000 të vrarëve në luftë ishin boshnjakë. Ndërsa OKB-ja dërgoi paqeruajtës dhe ndihmë humanitare, bashkësia ndërkombëtare bëri pak për t'i ndalur fushatat masive, kryesisht të drejtuara nga serbët, të 'spastrimit etnik', që i detyruan qindra mijëra muslimanë t'i braktisnin shtëpitë.

Embargoja e mbështetur nga perëndimorët mbi furnizimin me armë në rajon ndihmoi serbët që ishin tashmë të armatosur dhe u bë pengesë për muslimanët e armatosur keq dhe të rrethuar.


Ekstremistët ofrojnë ndihmë

Shtërngesa e muslimanëve 'vendas' të Europës tërhoqi vëmendjen e ekstremistëve islamë anembanë botës. Sipas ekspertëve, 3.000 - 5.000 vullnetarë të huaj, kryesisht arabë, erdhën në Ballkan mes viteve 1992 dhe 1995 për të luftuar përkrah muslimanëve të Bosnjës. Bashkë me ta, sollën Vahabizmin, një interpretim radikal i Islamit nga Arabia Saudite, të cilin muslimanët boshnjakë nuk e njihnin.

Kjo degë ekstremiste e Islamit, që jo vetëm i pengon gratë të largohen nga shtëpia, të nisin makinën apo të rrinë me burra të panjohur, por edhe i kërkon muslimanëve ta refuzojnë shoqërinë e 'të pafeve', në fillim i tërhoqi disa muslimanë boshnjakë që luftuan përkrah arabëve. "S'ka shans që (Perëndimi) të mos e dinte se ç'po ndodhte këtu ... por vetëm ata (vullnetarët arabë) erdhën të na ndihmonin dhe tashti portretizohen si terrorista", ankohet 39-vjeçari Semin Rizviq.

Këngëtar i paraluftës në Bosnjën Qendrore, Rizviqi përqafoi Islamin konservativ ndërsa luftonte me arabët, dhe sot shumica e boshnjakëve mund ta quajnë vahabist për shkak të mjekrës së gjatë dhe gruas krejtësisht të mbuluar. "Tani për tani, vetëm unë përshkruhem si terrorist nga Perëndimi, por ata (muslimanët tradicionalë boshnjakë) e kanë radhën pas meje", parashikon ai.

Kur mbaroi lufta, fondamentalistët fetarë vazhduan të depërtonin në shoqërinë e shkatërruar boshnjake. Arabia Saudite financoi një numër bamirësish që u përpoqën t'i bindnin muslimanët boshnjakë më të moderuar që ta braktisnin versionin e tyre të besimit. Në një vend të shkatërruar nga lufta dhe me papunësi mes 80 e 90 përqind, nxitja ekonomike që ofronin këto bamirësi i grishnin shumë njerëz ta pranonin llojin 'e vërtetë' saudit të Islamit.

Ndërsa Bashkësia Muslimane zyrtare e drejtuar nga Mustafa Qeriqi u përqendrua në politikën e rrymës qendrore, veprimtarët vahabi i predikuan atyre që ndjeheshin të anashkaluar nga shoqëria - të rinjve, të paarsimuarve, të varfërve dhe të paorientuarve. Bashkësitë e vogla por të zëshme vahabi sulmuan praktikat tradicionale muslimane boshnjake.

Nëpër xhami shpërthyen diskutime, ku tradicionalistët nganjëherë përdorën grushtat për t'i dëbuar vahabistët që i kishin akuzuar si besimtarë 'të rremë'. "Muslimanët boshnjakë u fyen shumë", kujton Ziga. "Nuk donin t'i pranonin këta ngatërrestarë që besonin se flisnin në emër të Zotit dhe i kthenin gratë në çadra shëtitëse". Pesha e konfliktit mes ndjekësve të dy interpretimeve të ndryshme të Islamit doli në dritë kur policia serbe arrestoi 12 vahabistë në rajonin e Sanxhakut më 2007.

Në korrik 2009, një gjykatë beogradase i dënoi ata me më shumë se 60 vjet burg për komplotim për sulme terroriste dhe vrasje. Caqet e planifikuara përfshinin Muamer Zukorliqin, drejtues klerikal musliman që është i lidhur ngushtë me Bashkësinë Islame të Bosnjës. "Kërkonin të destabilizonin bashkësinë tonë islame dhe pothuajse ia dolën mbanë", thotë Resad Plojoviqi, ndihmës i Zukorliqit.


Vahabizmi në zmbrapsje

Në Bosnjë, Bashkësia Islame përballet me kritika gjithnjë në rritje nga boshnjakët liberalë dhe shekullarë, të cilët e akuzojnë se e ka mbështetur fshehtas ngritjen e vahabizmit. "Është e mundshme që Qeriqi frymëzohet nga filozofia e lëvizjes vahabiste, veprimtaritë e dëmshme të së cilës Bashkësia Islame nuk i ka dënuar kurrë hapur", tha kohët e fundit gazetari Damir Kaletoviq në emisionin e njohur televiziv 60 minuta.

Qeriqi i hedh poshtë prerë këto kritika dhe i përshkruan kritikët e tij si "ndjekës të ideve të vjetra komuniste që turpërohen për identitetin e tyre". Ai shton: "Ka më shumë vahabistë në Vjenë sesa në krejt Bosnjën". Disa ekspertë sigurie dhe dijetarë pajtohen me këtë, duke mëtuar se shqetësimet lidhur me ngritjen e radikalizmit fetar në Bosnjë shpesh kanë qenë të zmadhuara.

Ata i shohin sulmet mbi drejtimin islamik si reagim ndaj përpjekjes së Qeriqit për të rritë rolin që luan feja në shoqërinë boshnjake. "Ajo për të cilën po luftojnë muslimanët është një identitet etnik dhe kombëtar dhe jo fetar", pohon Dino Abazoviq, dijetar i sociologjisë fetare në Sarajevë. "Përvoja e të jetuarit në një shoqëri historikisht shekullare ka patur ndikim shumë më të madh mbi bashkësinë muslimane boshnjake sesa çdo debat fetar në periudhën e afërt post-komuniste", shton ai.

Në fakt, rrjeti vahabist në Bosnjë filloi të shpërbëhej sapo vendi iu kthye dalëngadalë normalitetit pas luftës. Ekstremistët pësuan një goditje tjetër kur autoritetet mbyllën një varg bamirësish të mbështetura nga sauditët pas sulmeve terroriste në Nju Jork më 11 shtator 2001. Sot, disa ish-vahabistë i janë kthyer praktikave islame më tradiconale vendore, ndërsa të tjerët po integrohen në bashkësinë e gjerë muslimane të Bosnjës që një herë e një kohë e refuzuan.

Semir Imamoviq, botues i javores Saff, ish-botim vahabist që është ripozicionuar si revistë konservative islamike, është shembull i këtij ndërrimi mendjeje. "Bashkësia Islame është institucioni i epërm fetar i muslimanëve boshnjakë, dhe ne e respektojmë atë", thotë ai. "Të gjithë muslimanët janë vëllezërit e mi, por mund të mospajtohemi dhe ta kritikojmë njëri-tjetrin". Sot, Saff kritikon shpesh ekstremizmin fetar dhe mbështet dialogun ndër-fetar.

Gjithsesi, ky ndryshim qëndrimi i ka zemëruar dhe i ka bërë disa ndjekës radikalë të vahabizmit të ndjehen të braktisur. Ata ende ëndërrojnë për një shtet pastërtisht Islam. "Bosnja ende mund të jetë shtet islamik", thotë Senad Hukiqi, ekonomist 30-vjeçar nga qyteti verilindor i Tuzlës. "Bashkësia Islame me versionin e saj të përdredhur të Islamit s'do t'i sjellë kurrë përparim këtij vendi".

Hukiqi thotë se një model për shoqërinë e vërtetë islamike mund të shihet në një nga bashkësitë e pakta krejtësisht vahabiste në fshatin verilindor të Gornja Maocas. E përbërë nga ekstremistë të devotshëm, kjo bashkësi jeton në një gjendje njëmendësisht të veçuar, pa pajisje të zakonshme si televizori apo telefoni. Policia i mban sytë hapur.

Nusret Imamoviqi, drejtues vendor i fshatit, nuk pranoi të fliste me autoren e këtij shkrimi. Ndërmjetësi shpjegoi se Imamoviqi besonte se "mesazhi jonë gjithmonë keqpërdoret". Juan Carlos Antunez, specialist ushtarak spanjoll mbi ekstremizmin fetar me vite përvoje në Bosnjë, thotë se Islami radikal nuk është kërcënim edhe aq i madh. Ai përllogarit që nga afro 2 milionë banorë, jo më shumë se 3.000 ndjekin versionin e Islamit sponsorizuar nga sauditët. Nga ky numër, vetëm nja 200 "mund të fillojnë të mendojnë në mënyrë të rrezikshme që të kërkohet vëzhgim i veçantë".

Antunez paralajmëron se mbikqyrja e rreptë e muslimanëve të Bosnjës jep mesazhin e gabuar që sugjeron se krejt muslimanët janë për të mos iu besuar. "Pengesa kryesore për përhapjen e Islamit radikal në Bosnjë nuk është NATO-ja, Bashkimi Evropian apo organizatat e tjera ndërkombëtare, por muslimanët e këtij vendi", pohon Antunez. "Muslimanët boshnjakë nuk janë kërcënim për Evropën, ata paraqesin një mundësi".


Mos na përjashtoni

Duke lënë mënjanë mosmarrëveshjet, muslimanët fetarë dhe shekullarë boshnjakë bashkohen në të ndjerit të përjashtuar nga Evropa në mes të krizës më të vështirë politike të vendit pas lufte. Ata thonë se Perëndimi nuk e ka penguar nacionalizmin e serbëve boshnjakë dhe diskursin e tyre për ndarje, si dhe vazhdon t'i diskriminojë muslimanët e Bosnjës. Ata veçanërisht e vajtojnë vendimin e fundit të Komisionit Evropian për t'ia heqë vizat Serbisë por jo Bosnjës e Hercegovinës.

Ngaqë kroatët dhe serbët e Bosnjës shpesh kanë dyshtetësi, duke patur pasaporta të Kroacisë dhe Serbisë, ata mund të përfitojnë plotësisht nga regjimi i ri i vizave. Si pasojë, përjashtimi i Bosnjës lë jashtë Evropës vetëm bashkësinë muslimane. Brukseli ngulmon se i takon qeverisë boshnjake të sigurohet që vendi i plotëson standardet e nevojshme që do t'ia mundësojnë Bosnjës përfshirjen në regjimin e ri të heqjes së vizave, por pak muslimanë boshnjakë i besojnë këtij pohimi. "Ai na ka vendosur në një gjendje diskriminimi psikologjik dhe na bën të ndjehemi të padëshiruar", thotë Qeriqi për vendimin e Brukselit.

Disa ekspertë besojnë se ndjesia e përjashtimit mund t'i radikalizojë muslimanët boshnjakë, megjithëse kjo më shumë ka gjasa të marrë formën e nacionalizmit shekullar sesa të fondamentalizmit islamik. Shaqir Filandra, kryetar i Organizatës Kulturore Komunitare Boshnjake, Preporod, thotë se Evropa po humb një rast në formësimin e identitetit të një brezi muslimanësh boshnjakë. "Nëse e veçoni një bashkësi dhe e trajtoni me dyshim, kjo në një pikë do të ndikojë mënyrën se si ajo bashkësi e ndjeson vetveten", tha ai.


Duhet të flasim

Medina Veliq, muslimane boshnjake që jeton në Austri, mban mend të ketë përjetuar një diskriminim anti-musliman në Vjenë kur filloi të vishte shami koke në moshën 16 vjeç. "Ditën e parë të shkollës atë vit, mësuesi kujdestar prej pesë vitesh i tha të gjithëve se isha nxënëse e re dhe më kërkoi të çohesha dhe të prezantohesha", kujton 22-vjeçarja. "Për ta, unë s'isha më i njëjti person".

Veliqi ishte 11 vjeçe kur familja e saj u zhvendos në Vjenë, ku i ati u dërgua të punonte si imam dhe e ëma si mësuese feje për bashkësinë e madhe muslimane boshnjake. Megjithëse kanë qenë në anën e viktimës të 'perceptimeve stereotipe' në lidhje me disa evropianë të zakonshëm, muslimanët boshnjakë si ajo ngulin këmbë që ndërveprimi i tyre me qytetërimin perëndimor ka qenë reciprokisht me përfitim. "Është shumë e rëndësishme që muslimanët të nisin dialog për t'i ndihmuar të tjerët që t'i njohin, duhet të flasim", thotë Veliqi.

Muslimanë të tjerë boshnjakë që jetojnë tashti në Austri janë të po këtij mendimi: "besimi islam dhe vlerat evropiane nuk janë në kundërshtim me njëra-tjetrën". "Ne dëshmojmë se është e mundshme të jesh edhe muslimanë edhe evropianë", thotë 45-vjeçarja Belkisa Bulut. "Shkojmë në koncerte rock dhe shfaqjet teatrore, por edhe në xhami", shton ajo. "Islami ynë është shembulli më i mirë i Islamit në Europë".

Autor: Sabina NIKSHIQ

_________________________

Ky artikull është shkruar gjatë programit të Bursës Ballkanike të Gazetarisë, një nismë e Robert Bosch Stiftung dhe fondacionit ERSTE, në bashkëpunim me Rrjetin Ballkanik të Gazetarisë Hulumtuese, BIRN.