Doktrina e Ebu Hanifes

Në veprat klasike dhe bashkëkohore islame. Ebu Hanifeh është shqyrtuar kryesisht si fekih, jurist e më pak, apo fare pak, si akaidolog dhe teoricien i mendimit të ilm'ul-kelamit. Studimi i historisë së mendimit islam na zbulon Ebu Hanifen si kontribues të madh, të fuqishëm dhe të freskët në fushën e akaidit. Me qëndrimet e tij largpamëse, origjinale dhe intelektuale, ai mbeti në mbrojtje të mësimeve të sunizmit.

Një ndër karakteristikat dominuese në doktrinën e tij është se Ebu Hanifeh njeriun e ngre në nivel të njeriut, zëvendësit të Allahut në tokë (halif), që adhuron Krijuesin, e jo njeriun si adhurues të vetvetes, të epsheve dhe gjësendeve të krijuara.

Ebu Hanifeh i thekson edhe ligjësitë e Krijuesit në gjithësi dhe ligjësitë e të ekzistuarit të çdo gjëje në dimensionin tokësor, kozmik dhe më gjerë (sunneta'll-Llah), për njerëzit të pakuptueshme, ku çdo gjë i nënshtrohet fjalës kun (bëhu) dhe ky nënshtrim paraqet apogjenë e ekzistimit të njeriut.

Karakteristikë tjetër e doktrinës së Ebu Hanifes është tewhidi - monoteizmi absolut, pastaj negacioni i ngjashmërisë antropomorfe të Allahut me çfarëdo krijesë e gjësendi.

Ebu Hanifeh i kushton rëndësi të veçantë përgënjeshtrimit të mendimeve heretike dhe sektare të eternalistëve (dehrijjun), të mu'tezilistëve, të cilët ishin afruar shumë afër nominalizimit indus, pastaj të kaderistëve, xheberistëve, xhehmistëve dhe të disa rrymave të tjera.

Është me rëndësi se Ebu Hanifeh akaidin nuk e kupton si shkencë statike, por si shkencë e cila duhet të zhvillohet bashkë me zhvillimin e jetës, shkencës, kulturës dhe qytetërimit. Zhvillimi shkencor nuk bën t'i paraprijë zhvillmit të mendimit 'teologjik'. Në këtë mënyrë, ideja për Krijuesin do të dominojë te shumica e njerëzve. [1]

Ebu Hanifeh mendon se akaidi është shkencë që duhet të kultivohet tërë jetën, sepse ajo e mbron dhe e shpjegon fenë, por edhe me atë arrihet shpërblimi në botën tjetër. Me të drejtë, Ebu Hanifeh konsiderohet themelues i teorisë së vetëfitimit dhe lirisë së njeriut.

Shkencëtari egjiptian Ebu Zehreh ka vërejtur se doktrina hanefite deri te ne, ka arritur nëpërmjet dy rrugëve:

1. Transmetimit verbal, përfoljes, mbamendjes e të tjera, mënyrë kjo, që karakterizohet me mangësi të caktuara, sepse në këto transmetime mund të përvidhen edhe dobësi, mendime të paverifikuara.

2. Veprave të shkruara që paraqesin pjesën më të verifikuar. Mirëpo, edhe në këto vepra ka mangësi të caktuara, sikur që janë komentet e përshkruesve, recensionet e ndryshme, glosat etj. gjatë kohës. Por, këto intervenime, megjithatë, nuk e humbin vlerën e përgjithshme të veprave të Ebu Hanifes dhe shkollës hanefite përgjithësisht. [2]

Në pamundësi hapësinore që të shtrihemi në analizë të hollësishme të çështjeve që shtron Ebu Hanifeh, do t'i cekim në mënyrë kritike disa probleme:


1. Ç'është imani (besimi) dhe a bëjnë pjesë detyrimet dhe veprat në iman?

Kjo pyetje sot është e kapërcyer, por në kohën e Ebu Hanifes ishte mjaft aktuale.

Sot është e ditur se fe do të thotë besim, që paraqet gjendjen e frymës, shpirtit, kurse detyrimet dhe veprat janë aktivitete evidente, të dukshme të organeve njerëzore, dy kategori plotësisht të ndryshme, të cilat nuk mund të kombinohen, e as të ndërrohen. [3]

Gjatë kohës së as'habëve besimi islam mbeti i paparekur dhe stabil. Edhe gjatë periudhës emevite, me pak përjashtime, arabët nuk ishin të interesuar për shqyrtime të hollësishme filozofike dhe çështje abstrakte. Por me dobësimin e sundimit të emevitëve dhe zhvillimin e kulturës, u rrit interesimi për dituritë intelektuale. Edhe pjesa fetare reagoi dhe kështu erdhi deri tek ashpërsimi i gjendjes dhe te trajtimi i problemeve në mënyrë ekstreme dhe fanatike.

Murxhitët konsiderojnë se besimi dhe veprat janë dy gjëra të ndryshme dhe nëse besimi është i përkryer, veprat nuk janë me rëndësi. Sipas tyre, nëse besimtari beson sinqerisht në Zotin Një dhe në Muhammedin a.s., si të dërguar dhe njeri të Zotit, por nuk i kryen obligimet e tjera, ky njeri nuk do të ndëshkohet. Reagimi i tradicionalistëve ishte i rreptë, aq sa i shpallën murxhitët për mëkatarë dhe jobesimtarë. [4]

Ebu Hanifeh ndoqi një rrugë origjinale, në përpjekje për të kuptuar esencën e problemit, ai theksoi se besimi dhe veprat janë gjëra të ndara, që zënë fill në themele të ndryshme. [5]

Këtë më së miri do ta kuptojmë nëse e lexojmë letrën e përgjigjes së Ebu Hanifes drejtuar Uthman El-Betit, tradicionalistit të njohur të asaj kohe, ku ndër të tjera ai i shkruan: "... A do ta barazoje ti, individin që refuzon ta pranojë Zotin dhe të Dërguarin e Tij, se si dikënd i cili, edhe pse besimtar, është i paudhëzuar, kur ka të bëjë me veprat praktike? ... Ai që beson dhe, po ashtu, zbaton detyrat, pa dyshim, është besimtar dhe është përcaktuar për xhennet. Ai që i shmanget edhe besimit, edhe veprave, është përcaktuar për xhehennem. Ai që beson, por i lë veprat, sigurisht është musliman, por mëkatar. Është çështje e Zotit do ta dënojë apo do ta falë". [6]

Kjo është metoda islame: në fillim besimtari obligohet me besim dhe vetëm më vonë me detyra. Në ajetet kur'anore, fjalët iman dhe amel, çdokund lidhen me lidhësen kopulative. [7]


2. A zmadhohet apo zvogëlohet imani?

Një ndër çështjet që më së shumti është përfolur nga kundërshtarët e Ebu Hanifes: tradicionalistët, shafiitët dhe disa hanefij, është pohimi i Ebu Hanifes se "Imani i banorëve të qiellit dhe të tokës nuk zmadhohet, as nuk zvogëlohet (sa i përket vetë besimit, por zmadhohet dhe zvogëlohet në çështjet e bindjes, besimit (tewhidit) dhe konfirmimit (në vepër)".

Duhet pasur parasysh se besimi, mund të zmadhohet apo zvogëlohet në dy pikëpamje:

1. Nga pikëpamja kualitative mund të thuhet se besimi mund të bëhet më shumë apo më pak intesiv, siç është rasti me Ibrahimin a.s..

2. Nga pikëpamja kuantitative mund të thuhet se besimi nuk zmadhohet apo zvogëlohet, meqë Ebu Hanifeh nuk beson se veprat janë pjesë e besimit dhe se nuk beson se sasia e veprave mund të ndikojë në kuantitetin e besimit. Këtë e ndihmon edhe hadithi i Muhammedit a.s.: "Ebu Bekri ka përparësi ndaj jush, jo pse fal shumë namaz dhe agjëron, por për shkak të asaj që e ka në zemër". [8]

Pra, Imam Ebu Hanifeh nuk mohon se besimi mund të zmadhohet (forcohet), apo zvogëlohet (dobësohet) në cilësi, por mohon se kjo mund të bëhet në sasi të besimit dhe ky është përfundim logjik, që mund të rezultojë nga pohimi i tij se vepra nuk është pjesë e besimit. [9]


3. Halifët besimdrejtë

Janë edhe disa çështje, të cilat, si në kohën e Ebu Hanfifes po ashtu edhe në kohën aktuale, janë interesante. Është çështja e halifëve të drejtë dhe problemi i përparësisë së tyre për t'u zgjedhur halif. Nga kjo rezulton problemi vijues, shumë me rëndësi: A është mënyra e zgjedhjes së halifëve valide dhe nëse jo, a është legjitim vendimi i marrë me ixhma (konsensus) në kohën e tyre? Nëse ka pasur mangësi apo shkelje të rënda, sa janë obligative, për muslimanët e kohëve të vonshme, vendimet e tyre.
Në këtë problem është me rëndësi edhe çështja se si duhet trajtuar besimi dhe dallimi e tij nga mosbesimi, pastaj pasojat e mosbesimit, sepse pikërisht, ky problem do të sillte deri te përplasjet e mëdha ndërmjet sekteve muslimane. Kjo nuk është vetëm çështje e besimit, çështje eskatologjike, por është e lidhur fortë me konstituimin e bashkësisë islame. Përgjigja në këto pyetje, ka ndikuar drejtpërsëdrejti në të drejtat qytetare dhe në raportet shoqërore ndërmjet muslimanëve. Po ashtu, konsekuencat e këtyre temave kanë ndikuar të shtrohet edhe pyetja vijuese: A ka kushte për zbatimin korrekt të detyrave fetare, sikurse namazi i xhumasë, ndarja e drejtësisë, pjesëmarrja në luftë etj., nëse shtetin e sundojnë mëkatarët? [10]

Autor: Nexhat IBRAHIMI

_________________________

[1] - M. Omerdić, Ebu Hanife kao akaidolog, Islamska Misao, 12/1979, Sarajevë, fq.10-12.
[2] - Gjerësisht: Muhamed Ebu Zehreh, Ebu Hanifeh, op. cit., fq.186 etj..
[3] - I këtij mendimi është Shibli Nu'mani, op., cit., fq.105.
[4] - Shih: Shibli Nu'mani, op. cit., fq.106-107.
[5] - Kjo ishte arsyeja që Ebu Hanifeh dhe pasuesit e tij u quajtën murxhitë.
[6] - Sipas: Shibli Nu'mani, op. cit., fq.109-110.
[7] - "Fa-ja" kopulative në tekstet kur'anore e zgjidh qartë problemin.
[8] - Sipas: Shibli Nu'mani, op. cit., fq.111.
[9] - Sipas: Shibli Nu'mani, op. cit., fq.112.
Ebu Hanifeh ishte mjaft tolerant dhe liberal dhe kundërshtarët e tij nuk i akuzon për herezi dhe novatori. Me këtë veprim ai më tepër u ngjan as'habëve, të cilët nuk e akuzonin njëri-tjetrin për renegatje. Shibli Nu'mani thekson një transmetim, ku një njeri e pyeti Abdullah ibn Omerin: "Disa njerëz, të cilët e komentojnë Kur'anin gabimisht, na akuzojnë neve për jobesimtarë. A janë vetë ata jobesimtarë?" Abdullah ibn Omeri u përgjigj: "Askush nuk bën të quhet jobesimtar, nëse nuk pohon se ekzistojnë dy zota". Imam Muhammed, Athar, fq.65, sipas: Shibli Nu'mani, op. cit., fq.112.
Ebu Hanifes i përshkruhet thënia shumë largpamëse: "Ndër njerëzit e Kibles, nuk ka asnjë, që mund ta quajmë jobesimtar". Sipas: Shibli Nu'mani, op. cit., fq.113.
[10] - M.M. Sharif, II, op. cit., fq.88-89.