Ibn Tejmije: një sufi i tarikatit Kadirije

Përgjithësisht është besuar se Shkolla Hanbelite e mendimit fetar islam ishte kundërshtare e misticizmit islam, i njohur si Sufizëm. Po ashtu, përgjithësisht besohej se Ibn Tejmije, një doktor i rëndësishëm i kësaj shkolle, ishte një armik i betuar i Sufizmit. Titulli i zgjedhur për këtë artikull mund t'ju duket si diçka zbavitëse, por sidoqoftë është zgjedhur me seriozitet të plotë. Prandaj unë shpresoj të paraqes prova të mjaftueshme për ta justifikuar, dhe të ndreq saktë imazhin e shtrembëruar të këtij doktori Hanbeli, një nga mendimtarët më të rëndësishëm në historinë e mendimit fetar islam.

Al-Azhar-Mosque-Interior-ViewImazhi që kemi tashmë mbi Ibn Tejmije i mori format e parat të qarta gati një shekull më parë. E kemi hasur fillimisht në punimet e studiuesve perëndimorë si një njeri "me një vidë mangët", një qëndrim prej gojës së një prej kritikëve të tij mesjetarë, i cili menjëherë u huazua dhe u përsërit lehtësisht. [1] Me Ignaz Goldzinher si studiuesi i parë i madh që solli këtë vlerësim në Perëndim, dhe me D.B. Macdonald që më pas e përhapi, [2] duke e përmbledhur atë me vërejtjen se Ibn Tejmije "shpërfillte mistikët, filozofët, teologët Eshari dhe të tjerë, përveç vetes së tij", [3] jemi në shtegun e duhur për shtjelluar imazhin që kemi tani mbi Ibn Tejmije, një imazh i cili kacavirret fort në manualet tona, edhe në disa nga punimet më objektive dhe me nivel, një imazh i cili ia ka dalë të turbullojë vizionin tonë të historisë fetare të Islamit si dhe të na shtrembërojë prespektivën.

Nuk ka qenë një imazh dashamirës dhe mund të ketë qenë kjo atëherë që ne nuk kemi ndjerë dashamirësi kundrejt një njeriu i cili, në të gjithë prodhimtarinë e tij të gjerë polemike, gjeti kohë pë përveç herezive islamike, të shkruante punime që refuzonin Krishtërimin dhe Judaizmin. [4]

Vizat e trasha të cilat u hodhën në këtë portret të Ibn Tejmije erdhën brenda një kohe të shkurtër. Pas Die Zahiriten të Goldziher, publikuar në 1884, dhe "Beitrage" [5] të Martin Schreiner në 1898-99 dhe sërisht "Zur Geschichte der hanbalitishen Bewegungen" [6] të Goldziher në 1908, të gjitha vizat e portretit ishin bërë. Kështu, që nga ajo kohë e në vazhdim, deri në ditët tona, kemi një produkt të përfunduar e të publikuar shtrembër, kopje të së cilës që atëherë janë riprodhuar dhe ripërhapur si lajm, me shumë ose pak besnikëri. Ibn Tejmije dhe Shkolla Hanbelite së cilës ai i përket, u gjykuan së bashku si jashtë mendimit kryesor mysliman, prandaj dhe u lanë mënjanë.

Një përjashtim i rëndësishëm nga rregulli ishte një punë e M. Henri Laoust, një punim magjisterial i cili për një kohë të gjatë, ishte pothuajse i panjohtur, një zë që rënkonte në labitinth, i cili me kohë bëri shumë për të zbutur zërat polemikë kundër Ibn Tejmije. Imazhi i vjetër sidoqoftë mbeti i qëndrueshëm, si mendim i gdhendur në shkëmb, sepse është në ekonomnë e natyrshme të përpjekjes njerëzore të ruajë atë që zotëron.

Prandaj për një perspektivë më të mirë të Ibn Tejmije dhe vendit të tij në historinë e mendimit islam, unë rekomandoj leximin e punës së M. Laoust publikuar para gati tre dekadash.

Në këtë artikull, propozimi im i vetëm është të provojmë vërtetësinë e agrsivitetit të shtuar të Ibn Tejmije kundrejt Sufizmit, dhe të nënvizoj se, në mënyrën e tij, ai është jo më pak një sufi sa dhe Ghazzali. Atij i ndodhi që të mos kishte kredencialet formale të sufizmit që u gjendën për Ghazzali. Një numër rrethanash të pazakonta në situatën e studimeve islame, qoftë edhe në ditët tona, përkuan në krijimin e klimës e cila prodhoi përfytyrimet që kemi. Deri këto kohë, burimet arabo-islamike janë të hallakatura nëpër librari, qoftë private apo publike, gjithandej botës, dhe shumica dërrmuese e këtyre burimeve janë ende në dorëshkrime. Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, u bënë përpjekje serioze për publikimin e këtyre punëve, por përfaqësimi i Hanbelitëve në këto burime ishte zero. Më e keqja ishte se një numër i madh i teksteve historike apo teologjike ishin plot me paragjykime anti hambelite. Në një situatë kur burimet ishin të vështira për tu mbërritur, përfytyrimet e fituara nga këto burime në dispozicion kishin kohë të bollshme për tu ngulitur, duke gardhuar këtë kënd në tregun e gjerë të ideve, nga një gjeneratë në tjetrën. Pra, edhe kur burimet gradualisht u bënë më të dendura, më të frytshme, dhe më të larmishme, dhe disa fakte dolën që dukshëm nuk përkonin me përfytyrimet e motshme , ato menjëherë dhe me tepri u interpretuan aq sa të shkrihen bashkë me pjesën e përgjithshme të çështjeve.

Në një kohë kur Ghazzali cilësohej si "ortodoksizuesi" i Sufizmit, ku Sufizmi gjendej i akuzuar në dritën e mosmarrveshjeve të shumta, një numër i konsiderueshëm i tyre vinin prej krahut hanbelit, një mendimtar musliman, njëkohësisht sufi dhe hanbeli i quajtur al-Ansari al Haraui doli në skenë dhe u bë shpejt aq i pranishëm sa të trazonte statuskuonë. Ky Haraui ishte aq hanbeli sa të delaronte se dëshira dhe testamenti i tij ishte të detyronte gjithë myslimanët të bëheshin hanbeli. Haraui jetoi gjithë jetën e tij si sufi dhe vdiq si Hanbeli [7] kur Ghazali nuk kish mbërritur ende në Baghdad, [8] e në fakt Ghazali nuk ishte kthyer aq seriozisht drejt Sufizmit. [9]

Një tjetër fakt i ngjashëm i kësaj kategorie ishte ngjitja e 'Abd al-Qadir al-Jili, sufiu hanbeli, ikona e tarikatit sufi Kadirije i cili lulëzon ende dhe sot. Është i pari tarikat sufi i njohur në historinë e Islamit, dhe është ende tarikati sufi me ndjekësit më të shumtë.

Al-Ansari al Harawi është autori i të famshmes Manazil as-Sa'irin e cila ka pasur shumë komentarë, dhe që së fundmi është përkthyer dhe studiuar nga Pere de Beaurecueil. [10] Edhe 'Abd al-Qadir al-Jili është autori i Futuh al-Ghaib, përkthyer dhe studiuar nga Profesori Walther Braune. [11] Për një kohë të gjatë këta dy doktorë Hanbeli njiheshin thjesht si sufinj. Fakti se ishin Hanbeli nuk ishte gjerësisht i njohur. Me të vërtetë ky fakt është akoma larg të qenit i njohur universialisht brenda fushës së Studimeve Islame.

Vetëm me këto dy fakte, dikush mund të ketë menduar se diçka duhet ndryshuar, por asgjë e ngjashme nuk ka ndodhur. Një shpjegim është ofruar, dhe qëndron i pranuar edhe sot, se këta dy sufinj ishin Hanbeli vetëm sepse ishin strehuar aty kundrejt teologjisë racionaliste, ose kelamit. Na është thënë se vetëm kjo ka ndodhur, Shkolla Hambelite, i thirri ata sepse dhe ajo ishte kundër kelamit. Gjithashtu nënvizohej përmes provave të vërtetuara se Sufiu Ibn 'Arbi i përkiste shkollës Dhahiria, dhe e kundërshtoi kelamin, ngjashëm si shkolla Hanbelite, me të cilën kishte ngjashmëri të dukshme. [12]

Askush nuk shihte se argumenti çalonte, sepse padyshim në dritën e fakteve, kishte Sufinj të cilët i përkisnin Shkollës Ash'ari dhe që nuk ishte kundër kelamit, përkundrazi, e përqafuan dhe e zhvilluan atë pas Shkollës Mu'tazili. Por askujt nuk i interesonte, mbase ngaqë një nga karakteristikat e atribuara shkollës Hanbeli ishte gjoja mosrëndësia e saj, kishte dukshëm fusha më interesante për tu marrë.

Largimi nga pikpamja e gjithëpranuar lidhur me Ibn Tejmije dhe shkollën Hanbelite erdhi me punën e M. Laoust. Ai lexoi thellë shkrimet pjellore të Ibn Tejmije të cilat fatmirësisht ishin publikuar me një ritëm të rregullt nga 1890 deri më 1930-tat në fundin e dekadës kur M. Laoust përfundoi studimin e tij. [13] Ky ritëm i rregullt në publikime, të cilat ende vazhdojnë, i kishte fillesat pikërisht tek lëvizjet Salafiya dhe Wahhabiya, të cilat ishin të ndikuara nga shkrimet e Ibn Tejmije. Në studimin e ideve politike dhe sociale të Ibn Tejmije, M. Laoust ishe shastisur nga materiali i pasur me ide sufi në mendimin e tij. Në të njëjtën kohë ai ishte mjaft i vetëdijshëm për përfytyrimin në qarkullim në lidhje me marrëdhënjen e Ibn Tejmije me Sufizmin, domethënë gjoja agresivitetin e këtij doktori ndaj Sufizmit. Megjithatë nuk mund të injoronte faktet të cilat i përplaseshin në fytyrë. Nën mërinë e opinionit skolastik, konsensual në këtë subjekt, M. Laoust ishte i pari që qartësoi faktin që doktrina e Ibn Tejmije përmbante një sasi të pasur ndikimi nga Sufizmi dhe veç kësaj, do të ishte e kotë për cilindo të gjente dënimin final të Sufizmit në punët e tij. Ajo që ai dënoi ishte sufizmi panteist i Ittihadiya, siç paraqitet për shembull në doktrinën e Ibn 'Arabi. [14]

Laoust ishte i sigurtë në gjykimin e tij, ndonëse i kujdesshëm për ta shprehur: "Do dukej", thoshte ai, "gjithnjë e më e vështirë të pranohet, a priori, një influencë e mundëshme e misticizmit islam në edukimin e tij, ngase Ibn Tejmije është supozuar përgjithsisht të jetë një nga kundërshtarët e pakthyeshëm të tasauwuf, për të cilin shkolla e tij përgjithësisht ka treguar shpesh një mosbesim të dallueshëm". [15]

Ishte diçka më përpara se ky drejtim të merrte udhë, që Ibn Tejmije të shihej me të drejtë si sfidues i monizmit të qenies të Ibn 'Arabi. [16] Gjithashtu Ibn Tejmije u pa si "refuzues i ... Sufizmin", por duke pohuar vlerat shpirtërore brenda strukturës se Islamit. [17] Ai akoma konsiderohet si një armik i betuar i Sufizmit, ndonëse ai na prezantohet përfundimisht si një "neo-sufi". [18] Është kaq e vështirë të heqim dorë nga përfytyrimi i ngulitur thellë që Shkolla Hanbelite është antisufije, aq sa edhe kur bëhemi me dije të faktit që 'Abd al-Qadir al-Jili i përkiste Shkollës Hanbelite, shpejt gjejmë një shpjegim për këte lajthitje të dukshme: ne supozojmë se ai nuk qëndroi gjatë në Shkollën Hanbelite dhe që themelimi prej tij i një tarikatit sufi u influencua nga Ghazzali (i kudondodhur, si përherë). [19]

Disa vite më parë, në Portugali, unë lexova një artikull për të pranishmit e Kongresit të katërt të Studimeve Arabe dhe Islamike (1968), një artikull i cili është ende në shtyp. Ai artikull titullohej "Shkolla Hanbelite dhe Sufizmi". Qëllimi i artikullit ishte të tregonte që teza e kundërshtisë së Hanbelitëve ndaj Sufizmit nuk ishte më e qëndrushme. Provat e reja të paraqitura aty i mora nga të dhëna dorëshkrimesh që i kontaktova kohët e fundit në disa biblioteka të Europës dhe Lindjes Myslimane. Specifikisht dokumentat tregonin genealogjinë spirituale sufi të një numri doktorësh hanbeli që më parë ishin të panjohur si Sufinj. Me fjalë të tjera hallkat iniciatike sufi, ose silsila, në të cilat gjendeshin emra Hanbelitësh që vishnin mantelin sufi, të ashtuquajturin khirka, nga i famshmi Sufiu Hambeli 'Abd al-Qadir al-Jili. Datat e vdekjes së të përfshirëve shtrihen nga 561 H. deri në 795 H. Kështu, 'Abd al-Qadir, [20] ikona e tarikatit sufi veshi me matelin sufi Abu 'Umar b. Qudama (v. 607/1210) [21] dhe vllain e tij Muwaffaq ad-Din b. Qudama (v. 620/1223). [22]Djali i të parit, dhe gjithashtu nipi i të dytit, Ibn Abi 'Umar b. Qudama ( v. 682/1283) [23] e mori mantelin drejpërdrejt si nga babai i tij gjithashtu edhe nga xhaxhai. Është ky Ibn Qudama ai që veshi Ibn Tejmije me mantelin sufi. Kjo gjenealogji spirituale vazhdon përmes Ibn Tejmije, me Ibn Qaiyim al-Jauziya (v. 751/1350), [24] autori i një punimi sufi, Madarij as-salikin, [25] i cili është komenti i të famshmes vepër sufi, Manazil as-sa'irin nga i mirënjohuri Sufiu Hanbeli al-Ansari al-Harawi. [26] Pas Ibn Qaiyim al-Jauziya, emri i fundit në këtë varg iniciatik Sufi, është ai i Ibn Rajab (v. 795/1393), [27] biografi i Shkollës Hanbelite.

Kështu të shtatë emrat formojnë lidhjen e këtij vargu Sufi që i përket pjestarëve të Shkollës Hanbelite jetët e të cilëve ndajnë një perjudhë prej tre shekujsh, nga shekulli i gjashtë/dhymbëdhjetë deri në shekullin e tetë/katërmbëdhjetë. Ky varg u ruajt për ne në veprën e Hanbeliut Yusuf b. 'Abd al-Hadi e titulluar Bad' al-'ulqa bi-lubs al-khirqa, një vepër në dorshkrim ruajtur në Librarinë Firestone të Universitetit Princeton, mes dorshkrimesh të tjera akoma në proces katalogizimi.

Në një tjetër dorshkrim, të ruajtur në Bibliotekën Chester Beatty në Dublin gjetëm lidhjen për këtë gjenealogji sufi të Ibn Tejmije. Vepra në fjalë titullohet Targhib al-mutahabbin fi lubs khirqat al-mutamaiyizin [28] nga Jamal ad-Din at-Talyani, dhe që citon deklaratën e Ibn Tejmije si vijon: "Vesha të bekuarin mantel sufi të 'Abd al Qadir (al-Jili), mes meje dhe tij ka dy (Shehlere Sufi)".

Përputhje të tjera vijnë nga Itfa' hurqat al-hauba bi-ilbas khiqat at-tauba e Nasir ad-Din, vepër e humbur, e ruajtur pjesërisht tek Bad' al-'ulqa e Yusuf b. 'Abd al-Hadi. Ibn Tejmije citohet të konfirmojë lidhjet e tij sufi në më shumë se një tarikat, duke lëvduar tarikatin Qadiria si më madhështorin prej tyre. Ai citohet si vijon: "kam veshur mantelin sufi të një numri shehlerësh që i përkasin tarikateve të ndryshme, mes tyre dhe të shehut 'Abd al Qadir al-Jili, më i famshmi tarikat mes atyre që njihen".

Duhet kujtuar se kur vdiq Ibn Tejmije ai u varros në një varrezë sufinjsh në Damask ku të tjerë pjestarë të familes së tij, gjithashtu sufinj, ishin varrosur para tij. Disa shkrimtarë, të mashtruar ngase Ibn Tejmije ishte një armik i betuar i Sufizmit, kanë dashur të shohin tek ky fakt një ironi të hidhur fati. Por sigurisht, nuk ka qenë e tillë, sepse nuk kishte diçka më të natyrshme për Ibn Tejmije, një Sufi, që duhej të varrosej mes Sufinjve.

Vargu iniciatik Sufi që sapo përshkruam është tërësisht më Hanbeli, dhe shkon pas tek Sufiu i madh Hanbeli, varri i të cilit mbetet edhe në këto ditë një vend pelegrinazhi në Baghdad. Ne kemi ditur për disa kohë emrat të cilët bëjnë lidhjen e vargut, në rend ngjitjeje, duke shkuar pas nga 'Abd al Qadir tek Junaid. Por çfarë nuk ka qenë përgjithësisht e njohur është që ky varg përfshinte Hanbeli të cilët kanë jetuar në fillim të shekullit katër/dhjetë, dy shekuj përpara 'Abd al Qadir dhe një shekull përpara al-Ansari al-Harawi.

Vargu në fjalë është studiuar tërësisht në një artikull që do të dalë së shpejti në një botim të Cahier de l'Herne në Paris, dedikuar të ndjerit Louis Massignon. [29] Prandaj do të kufizohem në një përshkrim të shpejtë të dokumentit dhe të përmbajtjes së tij.

Dokumenti ruhet në Bibliotekën Zahiriya në Damask, në një volum të përzier, dhe përmban një fletë të vetme, që jep gjenealogjinë sufi të Shams ad-din ad-Dunaisiri i cili ka vdekur në 757/1356. Silsila është e shkruar origjinal nga vetë Dunaisiri, dokumenti i Zahiriya është një kopje e origjinales e bërë gjatë jetës së autorit, në 744/1343, trembëdhjet vjet para vdekjes së tij. Dunaisiri, autori i dokumentit nuk ishte Hambeli, gjithashtu as kopisti, emri i të cilit është Hamza ... Al-Hakkari.

Ky varg iniciatik Sufi përmban njëzet e një hallka. Nuk mund të ishte më i plotë se kështu, meqenëse shkon deri tek Kalifi 'Ali (nr. 18), Profeti, Engjelli Gabriel dhe në fund Zoti (nr. 21). Numrat nga 13 tek 17 në varg i përkasin një grupi familiar të sufinjve të hershëm: Sari as-Saqati, Ma'ruf al-Karkhi, Dawud at-Ta'i, Habib al-'Ajmi dhe i fundit, por jo më i parëndësishmi, veçanërisht për Hanbelitët që e admironin shumë, al-Hasan al-Basri. Numrat 11 dhe 12 janë respektivisht Shibli dhe Junaid.

Por ajo çfarë është me interes të veçantë për ne janë hallkat e vargut, në rend rritje, lart për tek numri 10. Nga këta dhjetë Sufinj shtatë janë Hanbeli. Hallkat janë si vijon: 1. Dunaisiri. 2. Ma'dani (Hanbali). 3. Shams ad-Din b. Qudama (Hanbali). 4. Muwaffaq ad-Din b. Qudama (Hanbali). 5. 'Abd al Qadir al-Jili (Hanbali). 6. Mukharrimi (Hanbali). 7. Hakkari. 8. Tarsusi. 9. 'Abd al-Wahid at-Tamimi (Hanbali). 10. 'Abd al-'Aziz at-Tamimi (Hanbali i cili e mori khirqa-n e tij nga Shibli pasi ky e mori të tijën nga Junaid). [30]

'Abd al Qadir ikona e tarikatit Kadirije kishte një mjeshtër sufi të tijin me emrin Hammad ad-Dabbas, [31] i cili vdiq në 525/1130. Por nuk ishte ky mjeshtri sufi që ai i detyrohet inicimit të tij sufi me tepër se i detyrohet mësuesit të tij Hanbeli Abu Sa'd al-Mukharrimi, [32] bashkëkohës i hanbeliut tjetër Ibn'Aqil, të cilët që të dy vdiqën më 513/1119, dhe që të dy ishin mësuesit e ligjit Hanbeli të 'Abd al Qadir. Ne gjithashtu dijmë që medreseja ose kolegji i ligjit i 'Abd al Qadir, ishte më përpara i mësuesit të tij al-Mukharrimi i cili e pajisi atë me mantelin sufi (khirqat at-tasauwuf). 'Abd al Qadir e zgjeroi medresenë e tij, dhe ne gjejmë referenca në literaturën bibiografike si "madrasa e 'Abd al Qadir" dhe "ribat i 'Abd al Qadir", të cilat sygjerojnë se të dyja ishin të përfshira në të njëjtin kompleks arkitektonik.

Ndërmjet al-Mukharrimi dhe pas dy Hanbelitëve janë dy sufi jo Hanbeli. Hanbelit janë nga familja Tamimi të lidhur mes tyre si baba dhe bir.

Provës që sapo përshkruam kalimthi mund t'i shtojmë tashmë një vepër të Ibn Tejmije, menjëfjalë, një komentar mbi veprën sufi të mirënjohur të 'Abd al Qadir al-Jili. Vepra e Jili, duhet kujtuar, është përkthyer në gjermanisht dhe e studjuar nga profesor Walther Braune në 1933.

Në këtë komentar të punës së ikonës së tarikatit sufi të cilit i përkiste, Ibn Tejmije citon një numër temash kyçe të veprës së Jili dhe i komenton ato gjerësisht. Këtu ai tregon vlerësimin e tij të padyshimtë për Sufizmin, jo vetëm të mjeshtrit të famshëm Sufi Hambeli që ai ndjek, 'Abd al Qadir al-Jili, por dhe për mjeshtrin tjetër Sufi, jo Hanbeliun Hammad ad-Dabbas. Kjo është shumë domethënëse në dritën e faktit se bashkëkohësi i Hammad ad-Dabbas, i famshmi Hambeli Ibn 'Akil, e ka dënuar këtë Sufi për ato që ai i konsideronte praktika Sufi jo-ortodokse. Në dallim, Ibn Tejmije nuk ka vetëm se lëvdata për Hammad ad-Dabbas të cilin e konsideron si një mjeshtër Sufi ortodoks. Veç kësaj, në dallim me lëvdatat e tij për 'Abd al Qadir al-Jili, Sufiun Hanbeli, dhe për Hammad ad-Dabbas, Sufiun jo Hanbeli, Ibn Tejmije kritikon kolegun e tij Hanbeli, Sufiun e madh, al-Ansari al-Harawi dhe dyshon tek ai hipokrizi. [33] Kjo qasje e Ibn Tejmije në lidhje me al-Ansari al-Harawi dallon në të kundërt me atë të dishepullit të tij Ibn Qaiyim al-Jauziya, i cili e admiron Al-Ansari dhe shkroi një nga komentarët më të famshëm të këtij të fundit Manazil as-sa'irin, siç e kemi përmendur këtu.

Do të kufizohem në një përshkrim të shpejtë të veprës së Ibn Tejmije dhe të disa komenteve të përmbajtjes së saj. Kjo vepër më ra në dorë në një koleksion dorëshkrimesh të pakatalogizuara në Princeton. [34] Ajo është një nga shumë veprat e Ibn Tejmije lidhur në një volum përbledhjesh. Titulli në kopertinën e komentarit mban emrin e autorit thjesht "Shaikh al-Islam". Por faqja e parë e veprës është më qartë në të dhënën e detajuar të emrit: Abu'l- 'Abbas Ahmad b. Tejmije. Gjithashtu gjejmë që brenda vetë tekstit, autori i referohet Abu'l-Barakat si gjyshi i tij (jadduna Abu'l-Barakat), i cili në të vërtetë është askush tjetër veç Abu'l-Barakat Majd ad-Din b. Tejmije i cili vdiq më 652/1255. Gjithashtu, pa asnjë dyshim, përmbajtja e veprës i përket Ibn Tejmije si në stilin linguistik si dhe nga doktrina e trajtuar. Kushdo që është familjar më shkrimet e Ibn Tejmije menjëherë do të njohë veprën e re si diçka që i përket së njëjtës linjë veprash të tija të titulluara Maratib al-irada, [35] al Qada' wa'l-qadar, [36] dhe al-Ihtijaj bi'l-qadar. [37] Pra nuk mund të ketë asnjë dyshim në lidhje me autorsinë e veprës.

Në veprat që sapo përmendëm, është e njohur që Ibn Tejmije kritikon al-Ansari al-Harawi dhe al-Hallaj dhe lëvdon 'Abd al Qadir dhe Hammad ad-Dabbas, kritika dhe lëvdata të cilat gjithashtu gjenden në komentarin që zotërojmë. Pranë 'Abd al Qadir dhe Hammad ad-Dabbas, të tjerë Sufinj, mes të vjetërve dhe më bashkëkohësve, lëvdohen nga Ibn Tejmije si "shehlerë sufi ortodoks", një term i sjellë larmishëm nga ai si "al-Mashayikh, Ahl al-istiqama, ose "al-Mustaqimun mina' s-salikin", ose "Ahl al-istiqama min Ahl al-ibada". Mes këtyre Sufinjve të cilët puqen me aprovimin e Ibn Tejmije gjejmë al-Fudail b. 'Iyad, Ibrahim b. Adham, Abu Sulaiman ad-Darani, Ma'ruf al-Karkhi, Sari as-Saqati, dhe al-Junaid, këto ai i citon si të jenë në rang me sufinjtë e hershëm ortodoksë (jumhur mashayikh as-salaf). Si sufinj ortodoks të vonë ai përmend 'Abd al Qadir, Hammad ad-Dabbas dhe Abu 'l-Bayan (v. 551/1156). Nga këto të nëntë, katër prej tyre i gjejmë në zinxhirin iniciatik të Ibn Tejmije përmendur më herët: Ma'ruf al-Karkhi, Sari as-Saqati, Junaid dhe 'Abd al Qadir.

Më tepër se tre dekada më parë M. Laoust nxorri në pah ndikimin e Sufizmit në idetë e Ibn Tejmije. Çdokush duhet të lexojë diçka nga veprat e tij që përmendëm më parë për të vënë re se fjalori i tij aty, si dhe në komentarin që zotërojmë, përfshin terminologji Sufi: ilham, dhauq, wajd, mahabba, keshf, haqiqa, khishya, kamil al nafs, dhe terma të tjerë të ngjashëm.

Ai mbështët ilham, ose inspirimin sufi, si provë më të fortë se shumë analogji të dobta, ose tradita të dobta, ose istishab cituar nga ata që i kanë përfshirë në ligj (fiqh), ose në kundërshtitë e ligjit (khilaf), ose bazat e burimeve të ligjit (usul al-fiqh). Këto janë citime nga komentari i Ibn Tejmije i cili përgjithësisht është konsideruar si një jurist armik i Sufizmit. Përkundrazi e shohim atë të mbrojë ilham kundrejt Ghazzali si dhe kundrejt hanbelitit Muwaffaq ad-Din b. Qudama të cilët ai i gjen të dy të veprojnë më shumë si juristë kur ata thonë që ajo që nuk mund të duket është vetëm fantazi (ma la yu'abbar 'anhu fa-huwa hawas). [38]

Sufizmi i Ibn Tejmije është një Sufizëm i moderuar i cili kundërshton antinomianismin (besimin se bindja ndaj ligjit fetar bëhet e panevojshme). E gjithë pesha kryesore në komentarin e tij është që të tregojë se Sufizmi kur është ortodoks, është në përputhje me tekstin e shenjtë dhe me konsensusin e bashkësisë. Një Sufizëm i pabazuar në ligjin e zbuluar është herezi. Sufizmi i tij nomian e drejtoi atë të vendosë inspirimin (ilham) në nivelin e provës me vlerë ligjore në të cilën të bazohet përparsia për një veprim kundrejt një tjetri në rast se të gjitha burimet e tjera dështojnë. Ilham si burim ligjor as nuk mohohet tërësisht, as nuk konfirmohet tërësisht, por ai mund të shërbejë kur të gjitha burimet e tjera dështojnë. Por ata që deklarojnë se zotërojnë të vërtetën, pa zbatuar urdhërat dhe ndalesat hyjnore, janë në mëkat e humbje. Njohje e vërtetë është ajo e cila përputhet me njohjen hyjnore të zbuluar, dhe irada, kërkimi i sufinjve për Zotin, është ajo që përputhet me dashurinë (mahabba) dhe pranimin e Zotit, i cili është në urdhrat e zbuluar prej Tij. Mbështetja (tawakkul) tek Zoti është e mirëqenë vetëm kur ndiqen urdhrat e Tij, ndërkohë nga ana tjetër t'i bindesh urdhërave të Tij pa u mbështetur tek Ai, është shmangie në një nga urdhërat.

Monoteizmi i vërtetë qëndron në adhurimin e të vetmit Zot, dhe adhurimi thërret për dashuri të plotë, nderim të plotë dhe shpresë, drojë, përunje dhe respekt pa kushte (kamal al -hubb, we-kamal at-ta'zim, we-kama- ar-raja, wa'l-khishya wa'l-ijlal wa'-ikram).

Goditja kryesore e sulmit të Ibn Tejmije është kundër filozofëve dhe Sufinjve të ndikuar prej tyre. Sipas sufinjve filozofë, përsosja e shpirtit (kamal an-nafs) duhet kërkuar vetëm në njohje, dhe me njohje ata nënkuptojnë atë që ata njohin vetë, domethënë, metafizikën ('ilm ma ba'd at-tabi'a). Por përsosja e shpirtit, thotë Ibn Tejmije, nuk qëndron në njohjen e thjeshtë, përkundrazi, bashkë me njohjen rreth Zotit, detyrimisht duhet të ketë dashuri (mahabba) për Zotin, adhurim për Zotin dhe kthim tek Ai me pendim. Filozofët dhe ndjeksit e tyre nuk e njohin dijen hyjnore të sjellë nga profetët. Kjo është njohja më lartë. Shpirti arrin persosmërinë në njohje duke ditur urdhërat hyjnorë. Gjithashtu sufinjtë filozofë janë të opinionit se një herë të fitohet njohja që ata ndjekin, përgjegjësia për zbatimin e detyrimeve ligjore bie nga shpatullat e tyre dhe ndalesat e e ligjit bëhen të lejueshme për ta. Por të gjithë ata që besojnë kështu janë mbërthyer në mëkat dhe injorancë.

Sa më lart është vetëm një copëz e komentarit të Ibn Tejmije të cilën unë shpesoj ta publikoj në të ardhmen. Ky komentar dhe vargu iniciatik Sufi që përshkruam më herët duhet të jenë prova të mjaftueshme se as Shkolla Hambelite dhe as Ibn Tejmije, nuk ishin armiq të betuar të Sufizmit siç u bënë pa qenë të tillë në studimet e hershme bazuara tek kundërshtarët e tyre.

Më tepër se të shohim Sufizmin si një zhvillim të mbartur, një ardhje nga jashtë në Islam, që thirri kundërshti ndaj saj brenda rradhëve të ortodoksisë të rreptë, si në rastin e Shkollës Hambelite, është koha të fillojmë të shohim Sufizmin si të brendshëm, si një zhvillim natyral nga brendia e fondit të pasur shpirtëror të Islamit, të cilës shtesat e mëvonshme që kryesisht burojnë nga filozofia (neoplatonizmi) natyrshëm sollën përmbi heretikë deviantë sulmin këmbëngulës të ortodoksit. Kështu, Sufizmin e tyre e bazuan mbi trashëgimin e shkrimit të shenjtë, ligjit të zbuluar hyjnor, dhe i qëndruan përballë Sufizmit antinomianist i cili u zhvillua më vonë.

Autor: George MAKDISI

_________________________

Publikuar në: "Religious, Law and Learnig in Classical Islam" Hampshire-Vermont, 1991, nr. 7.

[1] - I. Goldziher, Die Zahiriten: Ihr Lehrsystem und ihre Geschiche. Beitrang zur Geschichte der muhammedanischen Theologie. (Laipzig: O. Schulze, 1884), f. 189, rreshtat 7-8: "er war ein bedeutenden Mann, konnte er uber die verschiedensten Wissengebiete sprechen, nur hatte er einen Sparren im Kopfe" përkthyer së fundmi në Anglisht nga Wolfgang Behn, The Zahiris: Thei Doctrine and Their History. A Contribution to the History of Islamic Theology (Leiden: E. J. Brill, 1971), f. 173: "... por ai kishte një bletw nën rroba." H.A.R. Gibb, The travels of Ibn Battuta, vol I (Cambridge: Hakluyt Society, 1956), f. 135: një njeri që nderohej shumë dhe i aftë të diskutonte në shkenca të ndryshme, por me disa ngërçe në tru" nota tjetër. Në arabisht është "... illa anna fi 'aqlihi shai'an" shih Ibn Battuta, Rihla (Beirut: Dar Sadir, 1964), f. 95, l. 6.
[2] - D.B. MacDonald, Development of Muslim Theology Jurisprudence, and Constitutional Theory (New York, 1903), f. 273: "një njeri shumë i aftë dhe i mësuar, por me një vidë mangët".
[3] - Op. cit. loc. cit.
[4] - E.G., Takhjil ahl al-Injil, ose Takhjil man harrafa 'Injil, al-Jawab as-sahih li-man baddala din al-Masih, Mas'alat al kana'is, etj.. Për një listë të këtyre punëve dhe detaje bibliografike, shih C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur (GAL), Suplement II (Leiden: E.J. Brill, 1938), f. 123 nën "Polemik gegen die Dimmiya".
[5] - M. Schreiner, "Beitrage zur Geschichte der theologischen Bewegungen im Islam," në Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG) vol. 52 (1898) dhe 53 (1899).
[6] - Ibid. vol 62 (1908).
[7] - Në vitin 481 H..
[8] - Ghazzali erdhi në Baghdad si profesor i ligjit Shafi'i në 484 H..
[9] - Kjo thuhet se ka ndodhur pasi ai la Baghdad në 488 H..
[10] - S. de Laugier de Beaurecueil, O.P., Ansariyat I: Mahmud al-Firkawi, Commentaire du Livre des Etapes (Cairo: Institut Français d'Archeologie orientale, 1953), idem, Khwadja 'Abdullah Ansari: Mystique hambelite (Beyrouth: Imprimerie Catholique, 1965), dhe disa studime të publikuara në Melanges de l'Institut Domenicain d'Etudes Orientales (Cairo: Dar al-Ma'arif. 1954 ff.).
[11] - Walther Braune, Die Futuh al-Gaib des 'Abd al-Qadir (Berlin-Leipzig. Walther de Gruyter, 1933).
[12] - I. Goldziher, "Zur Geschichte der hanbalitishen Bewegungen" në ZDMG, vol. 62 (1908), f. 10-11, idem, Le Dogme, f. 144-145.
[13] - Henri Laoust, Essai sur les dostrines sociales et polituques de Taki-d. Din Ahmad b. Tejmije (Cairo: Institut Français d'Archeologie orientale).
[14] - H. Laoust Essai, f. 91, idem artikulli "Ibn Taymiyya," në Enciclopedia of Islam (EI) (bot. i dytë), f. 953b.
[15] - H. Laoust, Essai, f. 89.
[16] - G.C. Anawati dhe Louis Gardet, Mystique musulmane (Paris: J. Vrin, 1961), f. 82, 162.
[17] - F. Rahman, Prophecy in Islam: Philosophy and Orthodoxy (London: G. Allen dhe Unwin, 1958), f. 92.
[18] - F. Rahman, Islam (New York: Holt, Reinhart dhe Winston, 1966), f. 195, dishepullit të Ibn Tejmije iu mvesh i njëjti rol.
[19] - W. M. Watt, Islam and the Integration of Society (London: Rutledge dhe Kegan Paul, 1961), f. 246.
[20] - Shih artikullin e EI "Abd al-Kadir al-Djili" nga W. Braune, dhe bibliografinë e cituar aty, gjithashtu H. Laouste, "Le Hambalisme sous le califat de Bagdad", në Reveue des Etudes Islamiques (REI) (1959), f. 110-12.
[21] - Shih të dhënat bibliografike për të në Ibn Rajab, Dhail 'ala Tabaqat al-hanabila, 2 volume, botuar, M. Hamid al-Fiqi (Cairo: as-Sunna al-Muhammadiya Press, 1372/1952-53), vol. II, f. 52-61.
[22] - Shih artikullin e EI "Ibn Kudama al-Makdisi (nga G. Makdisi) dhe biblografië e cituar aty.
[23] - Shih GAL, vol. I, f. 399, Supl. I, f. 691, gjithashtu Ibn Rajab, op, cit., vol. II, f. 304-10.
[24] - Shih GAL, vol. II, f. 105f., Suplm. II, f. 126ff, H. Laoust, "Le hambalisme sous les Mamlouks Bahrides", në REI (1960), f. 66-68.
[25] - Shih GAL, Supl. I, f. 774 (nr. 6).
[26] - Shih EI, s.v., nga S. de Laugier de Beaurecueil.
[27] - EI, s.v., nga G. Makdisi.
[28] - Chester Beatty Arabic Ms. 3296 (8), folios 49°-70b.
[29] - Shih tani G. Makdisi, "L'Isnad initiatique soufi de Muwaffaq ad-Din ibn Qudama", në Massignon (Cahier de l'Herne, 1970), f. 88-96.
[30] - Për identifikimin e secilës hallkë në këtë varg, shih G: Makdisi, op. cit., f. 90-92.
[31] - Mbi këtë Sufi, i cili është kritikuar ashpër nga Ibn 'Aqil, shih G. Makdisi, Ibn 'Aqil et la resurgence de l'Islam traditionaliste au Xie siecle (Damas, Institut Français de Damas, 1963), f. 376, n. I dhe f. 383, n. I (përfshirë notën biblografike).
[32] - Shih G. Makdisi, op. cit., index s.v. "al-Muharrimi" (veç. f. 256 dhe n. 3).
[33] - Shih gjithashtu Ibn Tejmije, Ihtijaj, në MRK, vol. II f. 116, 117.
[34] - Një tjetër dorëshkrim i të njëjtës vepër ruhet në Bibliotekën e Universitetit të Leipzig, Arabic Ms. 223.
[35] - Shih Ibn Tejmije, Majmu'at ar-rasa'il al-kubra (MRK), 2 vol. (Cairo: ash-Sharafiya Press, 1323/1905), vol. II, f. 64-79.
[36] - Op. cit., f. 80-86.
[37] - Op. cit., f. 87-145.
[38] - Fol. 122b (rreshtat 17-18) e Ms. e Princeton: wa-inkaru Abi Hamid al Ghazzali we-Abi Muhammad al-Maqdisi (Ibn Qudama) ... tariqatu 'l-fuqaha'. Notë kjo e Ibn Tejmije që kritikon kolegun e tij Hambeli Ibn Qudama si dhe Ghazzali si tepër legalistë - një kritikë që gjithashtu Ghazzali drejtonte ndaj juristëve.