Fillet e islamit në trojet shqiptare

Hyrje

Një nga çështjet e ndërlikuara për popujt e vendeve ballkanike, sidomos për shqiptarët, është zanafilla e besimit fetar monoteist, përkatësisht e besimit në një Zot, posaërisht zanafilla e fesë islame dhe fillet e zhvillimit të vetëdijes fetare islame tek këta popuj. Kësaj çështjeje i janë kushtuar shumë studime, nga të cilat studime historike të religjionit, sociologjisë së kulturës, filozofisë, etj.. Kuptohet, secili nga studimet e këtilla i është qasur gjurmimit të kësaj çështjeje nga këndvështrime të ndryshme duke zbatuar metoda hulumtuese të ndryshme. Rezultatet e këtyre studimeve janë një kontribut për njohjen e çështjes së rëndësishme të identitetit fetar e kombëtar të popujve përreth shtrirjes së ilirëve, arabëve e shqiptarëve. Studimet e historianëve të mesjetës dhe teologëve shqiptarë kryesisht të kësaj periudhe, i janë kushtuar zanafillës së çështjes së shtruar më lart për njohje gjithëpërfshirëse dhe të saktë të zhvillimit të popullit dhe kombit shqiptar.

Këto studime ndër hulumtuesit shqiptarë kanë filluar që nga kohët e lashta; shkrimet e para në shqip janë të lidhura me përmbajtje të religjionit. Mbi këtë bazë u zhvillua mendimi dhe u formua "Biblioteka" për rrënjët e besimit monoteist të krishterë ndër shqiptarët dhe, pas zhvillimit të vetëdijes për fenë kristiane ndër shqiptarët, ata filluan ta shndërrojnë fenë e tyre kristiane në fe islame, me ndërmjetësim të të tjerëve, sidomos pas pushtimit të trevave të shqiptarëve nga ana e ushtrisë së Perandorisë Osmane. Përballë kësaj pikëpamjeje vihet pikëpamja e studiuesit të zhvillimit të mendimit islam dhe të fesë islame, Nexhat Ibrahimi, me veprën e tij "Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar (shekujt IX-XIV)". Në këtë vepër autori gjurmon fillet e Islamit në kohët më të hershme se koha e sundimit të Perandorisë Osmane dhe lidhja e zhvillimit të fesë islame me këtë periudhë. Prandaj, në qendër të studimit të autorit janë rrënjët e para të Islamit në kohën paraosmane ndër banorët e vendeve iliro-shqiptare.

Autori i veprës "Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar (shekujt IX-XIV)" [1] z. Nexhat Ibrahimi çështjes së zanafillës së fesë islame ndër shqiptarët i ka kushtuar kujdes të veçantë. Një qasje me kujdes të veçantë e zanafilles, përhapjes dhe mënyrës së përhapjes dhe pranimit të fesë islame nga ana e paraardhësve të shqiptarëve të sotëm nga ky autor bie në sy në studimet e botuara edhe më herët. Kësaj çështjeje i janë kushtuar disa studime nga studiues shqiptarë, por edhe nga të huaj. Por, N. Ibrahimi ka qenë i preokupuar shumë kohë me këtë çështje. Këtë e vërtetojnë edhe studimet për gjenezën e Islamit ndër shqiptarët shumë vite para botimit të kësaj vepre.

Për të kuptuar vërtet përmbajtjen e kësaj vepre lexuesi i saj nevojitet t'u referohet së paku dy veprave paraprake të këtij autori të vyeshëm. Këto vepra janë: "Islami në Ballkan para shekullit XV" (Prizren, 2000) dhe "Islami në trojet iliro-shqiptare gjatë Mesjetës", (Prishtinë, 2000). Në këtë vepër hipoteza e mendimit të autorit të veprës në fjalë, për zanafillën e Islamit para ardhjes së osmanlinjve në trojet shqiptare, që kanë qenë të mbështetura në dijeni dhe në informacione të rëndësishme, janë shndërruar në pikëpamje, koherente për origjinën e Islamit, mënyrën e përhapjes dhe pranimit të tij nga ana e iliro-shqiptarëve rreth pesë shekuj para zbulimit të Formulës së pagëzimit. Prandaj, kjo vepër mund të quhet vepër sintetike për gjenezën e fesë islame ndër iliro-shqiptarët. Pikëpamjet për këtë çështje autori i mbështet në argumente të qëndrueshme, të cilat hapin horizonte të njohjes dhe zgjerojnë horizontin kërkues të argumenteve të reja për origjinën e Islamit ndër shqiptarët dhe gjenezën e zhvillimit të tij në trojet e shqiptarëve. Një veçori tjetër e kësaj vepre është qasja e gjurmimit të argumenteve, e mbledhjes, e sistematizimit dhe e komentimit të tyre.


Baza metodologjike e studimit

Në gjurmimin e faktorëve, të procesit dhe të shtigjeve të përhapjes së fesë islame ndër iliro-shqiptarët, autori preferon t'i hyjë studimit të tërësishëm të kushteve, raporteve, dhe rrethanave historiko-ushtarake, ekonomiko-sociale, kulturore-shpirtërore të gjenezës së besimit islam ndër paraardhësit e shqiptarëve të sotëm.

Në një vepër me një vëllim relativisht të vogël (gjithsej 144 faqe) autori u referohet 360 burimeve në disa gjuhë (215 prej të cilave vepra monografike, enciklopedike dhe studime të botuara në revista shkencore e kulturore) nga vjel argumente. Metoda e krahasimit të rezultateve të burimeve të vlefshme, përshkrimi i saktë, sikurse edhe shpjegimi korrekt i tyre, së bashku me përmbledhjen e përmbajtjes së secilit kapitull të kësaj vepre shqip dhe anglisht, e me bibliografinë e gjerë të shoqëruar me treguesin e emrave dhe me shtesat dëshmuese, duke lënë të hapur disa çështje studimore me qëllim të ndarjes së miteve e legjendave nga të vërtetat shkencore, etj.. përbëjnë bazën metodologjike të këtij studimi. Kjo bazë e shoqëruar me mënyrën specifike të sistemimit të argumenteve dhe të gjuhës së paraqitjes së tyre dhe të ndërlidhjeve ndërmjet këtyre argumenteve tregon seriozitetin e qasjes së kësaj çështjeje nga ana e autorit dhe vlerën e përfundimeve të tij. Mbi këtë bazë autori i referohet qasjes holistike të dukurive historike nga ana e historianëve e jo përzgjedhjes së temave të veçanta sipas kritereve politike e ideologjike.


Struktura e studimit

Studimi "Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar (shekujt IX-XIV)" është ndarë në pesë kaptina, ku është përpunuar çështja e përhapjes së Islamit në Bullgari, ndër peçenegët, ndër turqit vardarianë e në Hungarinë mesjetare dhe komunikimi i popujve të këtyre vendeve me popullin iliro-shqiptar, duke u përqendruar në rolin e këtij komunikimi në përhapjen e fesë islame ndër iliro-shqiptarët. Përjashtim nga kaptinat e përhapjes së Islamit në këto vende fqinje të iliro-shqiptarëve ka bërë kaptina e dytë, ku bëhet fjalë për Sari Saltikun dhe rolin e veprimtarisë së tij në përhapjen e Islamit në trojet iliro-shqiptare. Nga ky këndvështrim mund të thuhet se autori kërkon rrënjët e përhapjes së besimit islam ndër popujt fqinjë të iliro-shqiptarëve, që kanë pasë arritur të vendoseshin në vendet ballkanike në brez me popullin vendës iliro-shqiptar ose t'i pushtonin tokat e tyre. Të këtillë kanë qenë bullgarët në Perandorinë Mesjetare, hungarezët në Hungarinë Mesjetare, turqit e Vardarit, peçenegët, etj..

Kur bëhet fjalë për kaptinën e parë "Islami dhe muslimanët në Bullgarinë Mesjetare (shekujt IX-XI)", autori në mbështetje të argumenteve të nxjerra nga 92 burime argumentesh, arriti në përfundim sipas të cilit "Prania e muslimanëve në Perandorinë Bullgare, e kjo nënkupton edhe trojet iliro-shqiptare, të cilat ishin nën pushtimin e tyre, është e argumentuar si nga burimet vatikane, ashtu edhe nga ato bizantine, pastaj islame, etj.". [2]

Në gjurmimin e përhapjes së fesë islame ndër iliro-shqiptarët e mesjetës autori është përqendruar edhe në Sari Saltikun dhe rolin e tij në përhapjen e Islamit. Në kuadër të këtij gjurmimi autori ka hasur në S. Saltekun mitik, legjendar. Por, autori është i mendimit se S. Salteku ka ekzistuar dhe ka vepruar. Mirëpo, lë të hapur mundësinë që studimet e ardhshme të identifikojnë plotësisht personalitetin dhe rolin e tij, në Bosnjë, në Turqi, në Panoni, por edhe në Kosovë.

Autori i këtij studimi i është rrekur me kujdes edhe çështjes së peçenegëve, një popull pak i njohur në histori përgjithësisht, sidomos në histori të popullit shqiptar. Mirëpo, këtë popull e quan "... pishtarë të islamit në këtë pjesë të Ballkanit dhe në trojet iliro-shqiptare veçanërisht". [3] Në këtë përfundim autori arriti duke konsultuar shumë burime shkencore, nga të cilat dallohen 94 burime dhe prej tyre duhen veçuar posaçërisht burimet bizantine e serbe, natyrisht duke vënë në dukje nevojën për një studim gjithëpërfshirës dhe të thellë të peçenegëve dhe të raporteve të tyre me ilirët në periudhën paraosmane. Megjithëkëtë, është për të çmuar posaçërisht vërejtjen e autorit për disa patronime me prejardhje peçenege në Prizren e në Kosovë përgjithësisht. [4]

Vardarianët ose vardariotët janë turq të shpërngulur nga Azia në kohën e perandorit bizantin Teofil. Turqit e shpërngulur ose vardariotët u vendosën në territoret e disa vendeve të Ballkanit të sotëm, përfshirë edhe Kosovën. [5] Për vardarianët ose vardariotët është shkruar pak. Por, edhe në këtë studim kaptina më e shkurtër është kaptina "Turqit vardarianë dhe roli i tyre në përhapjen e Islamit në trojet iliro-shqipare nga shekulli IX-XIV". [6] Autori ka vënë në pah mungesën e burimeve shkencore për të shkruar më shumë për këtë çështje, kur thotë: "Jemi të vetëdijshëm se të dhënat që kemi, janë të mangëta dhe shërbejnë vetëm sa për të aktualizuar këtë çështje në historinë shqiptare islame". [7]Kësaj pjese i mungon përfundimi në gjuhën shqipe!

Kaptina e katërt e këtij studimi i kushtohet tematikës "Islami dhe muslimanët, në Hungarinë mesjetare (shekujt IX-XIV)". Kjo është kaptina më e gjërë, ku çështja e Islamit në Hungarinë e shekujve IX-XIV është shtruar në njëzet e tri faqe. [8] Gjithsesi pozita e Hungarisë në Evropën Qendrore është interesante për gjurmimin e zhvillimit të filleve të Islamit në këtë pjesë të Evropës. Në Hungari, sipas vëzhgimit të argumenteve burimore nga ana e autorit Islami u shfaq që në shekullin nëntë. Prej kësaj kohe deri në shekullin XIV autori ka hasur në emërtime të ndryshme për muslimanët. Kështu, ai ka identifikuar emërtimet: ismailitë, bashkirdë, saracenë, buzurmanë, e të tjerë. [9] Për gjurmimin e Islamit në këtë vend autori ka shfrytëzuar shumë burime, nga të cilat vlerë të posaçme kanë edhe burimet ligjore, sikur janë ato të mbretit Ladislav, Laslo, Kolomani, etj.. [10] Prej këtyre burimeve, sikurse edhe prej të tjerave të natyrës jojuridike, autori ka nxjerrë përfundim që: "... muslimanët në Hungarinë mesjetare mbijetuan deri vonë, për t'u zhdukur, thuajse tërësisht, kah mezi i shekullit XIV". [11] Në këtë kaptinë autori ka vënë në pah edhe mënyrën e zgjerimit të Islamit ndër hungarezët. Sipas tij "hungarezi që i kishte borxh muslimanit, e nuk kishte mundësi ta kthente borxhin, nëse e përqafonte Islamin i falej borxhi". [12] Njëkohësisht autori edhe në këtë pjesë nuk ka lënë pa përmendur injorimin e kësaj teme nga ana e shkencëtarëve shqiptarë.


Përfundim

Studimi teorik "Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar (shekujt IX-XIV)" është një studim sintetik mbi përhapjen e Islamit ndër paraardhësit e hershëm të shqiptarëve të sotëm. Autori ka mbledhur, sistematizuar dhe zbërthyer argumente, që janë botuar në formë trajtesash, punimesh shkencore, studimesh, etj.. Këto janë botuar në vepra monografike, në vepra enciklopedike, në revista shkencore, etj.. Në mbështetje të analizës dhe vlerësimit të tyre, autori ka ardhur në përfundim që Islami ndër iliro-shqiptarët është i lidhur me zhvillimin e komunikimit të iliro-shqiptarëve me popujt e vendeve fqinje të mesjetës së hershme, sikurse kanë qenë peçenegët e zhdukur, bullgarët, vardarianët, hungarezët, etj., të asaj kohe. Në kuadrin e komunikimit të këtillë të ilirëve me të tjerët, duke përfshirë edhe pushtuesit e tokave të tyre, në këtë studim provohet me argumente teza sipas së cilës Islami ndër iliro-shqiptarët ka zënë fill shumë kohë para pushtimit të tokave iliro-shqiptare nga ana e Perandorisë Osmane.

Gjeneza e vetëdijes për përkatësinë islame të iliro-shqiptarëve lidhet me zhvillimin e iliro-shqiptarëve që nga shekulli i nëntë. Në këtë studim dallohen shtigje hulumtuese që presin gjurmues për të kompletuar pikëpamjen e zanafillës së Islamit ndër iliro-shqiptarët.

Studimi është kontribut i vlefshëm për historinë e përgjithshme, po më tepër për historinë e religjionit ndër fqinjët e shqiptarëve, sidomos ndër vetë shqiptarët.

Autor: Dr. Pajazit Nushi

__________________________________________________

[1] - Nexhat Ibrahimi, Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar (shekujt IX-XIV), Logos-a, Shkup, Prishtinë, Tiranë, 2003.
[2] - Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin Mesjetar IX-XIV, Logos-a, Shkup, Prishtinë-Tiranë, 2003, fq. 37.
[3] - Po aty, fq. 77.
[4] - Po aty, fq. 73.
[5] - Po aty, fq. 80.
[6] - Po aty, fq. 79-84.
[7] - Po aty, fq. 83.
[8] - Po aty, fq. 87-110.
[9] - Po aty, fq. 95.
[10] - Po aty, fq. 103-105.
[11] - Po aty, fq. 109.
[12] - Po aty, fq. 105.